انواع گیربکس اتوماتیک و مقایسه آنها

یک ویژگی مشترک در تمام خودروهای دنده اتوماتیک، نبودن پدال کلاچ است. اما سوال اصلی اینجاست: با حذف پدال کلاچ، چه سیستمی جایگزین انتقال نیرو از موتور به چرخ‌ها می‌شود؟
برای پاسخ به این پرسش، لازم است با انواع مختلف جعبه دنده اتوماتیک آشنا شویم. احتمالاً اصطلاحاتی مثل گیربکس اتوماتیک معمولی (AT)، گیربکس اتوماتیک رباتیک (AMT)، گیربکس دوکلاچه (DCT)، گیربکس متغیر پیوسته (CVT) و موارد مشابه به گوشتان خورده است. اما شاید دقیقاً ندانید هرکدام چطور کار می‌کنند، چه مزایا و چه معایبی دارند.
خواندن این مطلب به شما کمک می‌کند تا پاسخ بسیاری از سوالات خود درباره جعبه دنده‌های اتوماتیک را پیدا کنید.

انواع گیربکس اتوماتیک

انواع جعبه دنده خودکار به شرح زیر هستند:

1. جعبه دنده خودکار هیدرولیکی (AT)
2. جعبه دنده نیمه خودکار (AMT)
3. جعبه دنده خودکار دو کلاچه (DCT)
4. جعبه دنده ترتیبی (ST)
5. جعبه دنده متغیر پیوسته (CVT)

در ادامه، هر یک از این انواع را به طور کامل توضیح خواهیم داد.

1. گیربکس اتوماتیک هیدرولیک AT (Automatic Transmission)

جعبه دنده اتوماتیک از نوع AT، پرکاربردترین نوع گیربکس خودکار در ایران است و در تعداد زیادی از خودروها به کار می‌رود. اگرچه ساختار این گیربکس کاملاً با جعبه دنده دستی فرق دارد، اما در مقایسه با دیگر گیربکس‌های اتوماتیک، تعداد قطعات آن بیشتر است.

در این سیستم، به جای کلاچ معمولی از یک سیستم هیدرولیکی استفاده شده که کار عوض کردن دنده را به صورت خودکار انجام می‌دهد. کامپیوتر گیربکس با دریافت اطلاعات از سنسورهای موتور و هماهنگی با واحد کنترل مرکزی خودرو، فرمان لازم برای تنظیم فشار روغن بین چرخ‌دنده‌ها را صادر می‌کند و به این شکل، دنده‌ها به آرامی و بدون نیاز به راننده تغییر می‌کنند.

گیربکس AT به خاطر داشتن قطعات بیشتر، از نظر اندازه و وزن، بزرگ‌تر و سنگین‌تر از انواع دیگر مانند گیربکس CVT است. همچنین هزینه ساخت و خرید آن نیز معمولاً از CVT بیشتر است. رانندگانی که با هر دو نوع گیربکس AT و CVT رانندگی کرده‌اند، به این نکته اشاره می‌کنند که CVT نرمی و لطافت بیشتری در تعویض دنده دارد. با این حال، گیربکس AT معمولاً شتاب بهتری به خودرو می‌دهد.

2. گیربکس نیمه اتوماتیک AMT (Automated Manual Transmission)

در میان جعبه دنده‌های خودکار، نوعی وجود دارد که بیشتر از بقیه شبیه به جعبه دنده دستی است. این مدل، جعبه دنده نیمه‌خودکار یا AMT نام دارد. با این سیستم، راننده می‌تواند دنده را خودش عوض کند، اما لازم نیست از پدال کلاچ استفاده کند.

احتمالاً برای شما این سؤال پیش می‌آید که اگر پدال کلاچ وجود نداشته باشد، چطور دنده عوض می‌شود؟ پاسخ در یک کامپیوتر کوچک و تخصصی به نام واحد کنترل جعبه دنده یا GCU نهفته است. این قطعه که با کامپیوتر اصلی خودرو (ایسیو) در ارتباط است، اطلاعات مختلفی را از سنسورهای موتور جمع‌آوری می‌کند. سپس، بر اساس این اطلاعات، فرمان‌های لازم برای تعویض دنده را به بخش‌های مکانیکی و الکتریکی جعبه دنده می‌فرستد. به این ترتیب، عملیات کلاچ گرفتن و عوض کردن دنده، به صورت خودکار انجام می‌شود.

در خودروهای مجهز به جعبه دنده AMT، معمولاً یک دکمه روی اهرم دنده یا فرمان قرار داده شده است. با فشار دادن این دکمه، راننده می‌تواند کنترل تعویض دنده را به صورت دستی به دست بگیرد. این قابلیت مخصوصاً برای رانندگی در جاده‌های سربالایی و سرپایینی بسیار مفید است تا خودرو در بهترین حالت ممکن حرکت کند.

3. گیربکس اتوماتیک دو کلاچه DCT (Dual Cluth Transmission)

گیربکس دوکلاچه در میان جعبه دنده‌های اتوماتیک، سریع‌ترین و نرم‌ترین عمل تعویض دنده را انجام می‌دهد. این سیستم از دو کلاچ جداگانه تشکیل شده است: یکی مسئول دنده‌های فرد (یک، سه و پنج) و دیگری مسئول دنده‌های زوج (دو، چهار و شش) است. به این ترتیب، زمانی که برای قطع و وصل کلاچ در تعویض دنده تلف می‌شود، حذف می‌گردد و تغییر دنده با سرعت بسیار بالایی انجام می‌شود. به همین دلیل است که اغلب در خودروهای اسپرت و پرسرعت از این نوع گیربکس استفاده می‌شود.

گیربکس دوکلاچه در دو نوعِ روغنی (تر) و خشک ساخته می‌شود. نوع روغنی معمولاً برای خودروهای سنگین و پرقدرت مناسب است، در حالی که نوع خشک آن برای خودروهای سبک‌تر و معمولی به کار می‌رود. طراحی این گیربکس به گونه‌ای است که واحد الکترونیکی کنترل‌کنندهٔ آن می‌تواند با دقت بسیار بالا و در کسری از ثانیه، عمل تعویض دنده را انجام دهد.

گیربکس DCT قیمت اولیه بالایی دارد و هزینه تعمیر و نگهداری آن نیز نسبت به انواع دیگر جعبه دنده بیشتر است. بزرگ‌ترین مشکل این گیربکس در رانندگی شهری و در ترافیک‌های سنگین رخ می‌دهد؛ جایی که خودرو مدام باید بایستد و دوباره حرکت کند. در این شرایط، فشار زیادی به قطعات داخلی گیربکس وارد می‌شود.

تا به امروز، در خودروهای اتوماتیک ساخت ایران از این نوع گیربکس استفاده نشده است. با این حال، برخی از خودروهای وارداتی یا مونتاژ شده در کشور، مانند فیدلیتی و تیگو، مجهز به گیربکس DCT هستند.

4. گیربکس ترتیبی ST (Sequential Transmission)

جعبه دنده متوالی یا پشت سر هم، هم در ماشین‌های دنده‌ای و هم در ماشین‌های خودکار دیده می‌شود. این نوع جعبه دنده بیشتر در خودروهای مسابقه‌ای کاربرد دارد. همانطور که از اسمش پیداست، تعویض دنده‌ها در این سیستم به صورت پشت سر هم و مرحله‌ای انجام می‌گیرد. برای مثال، نمی‌توان یک‌باره از دنده چهار به دنده دو رفت، بلکه باید اول به دنده سه و بعد به دنده دو تغییر داد.

این نوع جعبه دنده فقط وقتی که موتور با دور بالا کار می‌کند، بهترین عملکرد را دارد و در کسری از ثانیه دنده را عوض می‌کند. اما در شرایط عادی رانندگی، باعث ساییدگی و فرسودگی زیاد می‌شود. به همین خاطر، در خودروهای معمولی خیابانی از آن استفاده نمی‌شود.

5. گیربکس اتوماتیک ضریب متغیر پیوسته CVT (Continuously Variable Transmission)

در میان انواع گیربکس‌های اتوماتیک، جعبه دنده CVT یا متغیر پیوسته، بیشترین محبوبیت را برای رانندگی در شهر دارد. این نوع گیربکس، ساختاری کاملاً متفاوت با نمونه‌های دیگر دارد و تعداد قطعات آن بسیار کمتر است. یک گیربکس CVT از یک تسمه فولادی و دو پولی تشکیل شده است. هر پولی شامل دو قرقره مخروطی‌شکل است که این دو پولی توسط تسمه به هم وصل می‌شوند.

در جعبه دنده CVT، فاصله بین قرقره‌ها بر اساس سرعت موتور کم و زیاد می‌شود. این کار باعث می‌گردد تغییر دنده به صورت کاملاً روان و بدون وقفه انجام پذیرد. یک کامپیوتر کوچک نیز در خودرو، عملکرد این جعبه دنده را مدیریت می‌کند.

جعبه دنده CVT سبک است و بیشترین بازدهی را در خودروهای کوچک و سبک دارد. بزرگترین برتری این نوع جعبه دنده، پایین آوردن میزان مصرف بنزین است. همچنین تعویض دنده در این خودروها بسیار نرم و آرام صورت می‌گیرد. به همین دلیل، لرزش و ضربه‌های ناگهانی در موتور بسیار کم‌تر اتفاق می‌افتد.

ساختار ساده این جعبه دنده باعث می‌شود که نیاز به تعمیر و سرویس کم‌تری داشته باشد و فاصله بین خدمات دورهای آن بیشتر باشد. بزرگترین مشکل جعبه دنده CVT این است که در خودروهای سنگین، قدرت کافی برای شتاب گرفتن سریع را ندارد. به بیان دیگر، این سیستم برای انتقال نیروی بسیار بالا به خودروهای سنگین، طراحی نشده است.

منظور از تیپ ترونیک در گیربکس چیست؟

احتمالاً تا به حال اسم «تیپ ترونیک» را در مورد گیربکس اتوماتیک شنیده‌اید. این ویژگی به راننده امکان می‌دهد که به شکل دستی و با کمک اهرم دنده، دنده‌های خودرو را عوض کند. در ماشین‌های مجهز به تیپ ترونیک، با بردن اهرم دنده به سمت علامت + یا –، می‌توانید دنده را بالا یا پایین ببرید.

گاهی اوقات راننده برای داشتن کنترل بهتر روی خودرو، نیاز دارد دنده را به صورت دستی جابه‌جا کند. با فعال‌سازی حالت تیپ ترونیک، حتی بدون فشردن پدال کلاچ، می‌توانید تعویض دنده را در اختیار بگیرید و خودرو را بهتر هدایت کنید. این قابلیت علاوه بر لذت‌بخش‌تر کردن رانندگی، باعث کاهش هدررفت انرژی و مصرف سوخت نیز می‌شود.

مقایسه انواع گیربکس اتومات

هر نوع جعبه دنده خودکار، خوبی‌ها و کاستی‌های ویژه خود را دارد. به همین خاطر، با توجه به نیاز و نوع استفاده‌ای که از خودرو دارید، باید درباره مناسب‌ترین نوع جعبه دنده خودکار تصمیم بگیرید. به طور کلی، اگر به دنبال خودرویی با جعبه دنده خودکار هستید که بیشتر در شهر از آن استفاده می‌کنید، جعبه دنده CVT گزینه ایده‌آلی برای شما خواهد بود. این نوع جعبه دنده نه تنها عملکرد مطلوبی دارد، بلکه تجربه ثابت کرده که در پایین آوردن مصرف سوخت و کاهش ساییدگی قطعات نیز نسبت به دیگر جعبه دنده‌های خودکار، برتری چشمگیری دارد.

انواع گیربکس اتوماتیک در ایران

ایران خودرو عمدتاً روی ساخت خودروهای دنده‌اتومات با جعبه دنده‌های AT و AMT تمرکز کرده است. در مقابل، سایپا در بیشتر مدل‌های اتوماتیک خود از جعبه دنده CVT بهره می‌برد. در جدول پایین می‌توانید انواع جعبه دنده‌های اتومات به کار رفته در خودروهای داخلی را ببینید.

کلام پایانی

در این نوشته، اطلاعات لازم درباره انواع جعبه دنده خودکار را با هم مرور کردیم. توصیه می‌کنیم که تفاوت‌های میان جعبه دنده‌های خودکار را نادیده نگیرید. هر یک از نکاتی که در این مطلب به آن‌ها اشاره شد، به طور مستقیم روی هزینه‌هایی که در طول استفاده از خودروهای دنده‌اتوماتیک متحمل می‌شوید، اثر می‌گذارد. به نظر شما، کدام نوع از جعبه دنده‌های خودکار، مناسب‌ترین گزینه برای شرایط ایران است؟