آشنایی با اصطلاح مایه در موسیقی

در دنیای موسیقی، واژه‌ها و مفهوم‌های گوناگونی به کار می‌رود که هر یک در بخش خاصی از موسیقی معنا پیدا می‌کنند. آشنایی با این واژه‌ها و معانی آن‌ها به ما کمک می‌کند تا موسیقی را بهتر بفهمیم و در نتیجه توانایی‌مان در این زمینه بیشتر شود. یکی از این مفهوم‌های مهم، «مایه» در موسیقی است که در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس به آن خواهیم پرداخت. تا پایان این مطلب با ما همراه بمانید.

آشنایی با اصطلاح مایه در موسیقی

اصطلاح مایه در موسیقی

مایه یا تونالیته در موسیقی، به چینش منظم یا نامنظم نت‌های یک گام گفته می‌شود. بر این اساس، هر قطعه موسیقی در یک مایه مشخص ساخته می‌شود. به عنوان نمونه، یک آهنگ ممکن است در مایه «لا» نوشته شود؛ یا به بیان دیگر، گام اصلی آن «لا» در نظر گرفته شود.

به زبان ساده، وقتی یک نت مرکزی وجود داشته باشد و بقیه صداها به سمت آن گرایش داشته باشند، آن نت مرکز مایه یا تونالیته قطعه می‌شود. این نت اصلی که پایه و اساس مایه است، نت پایه نامیده می‌شود.

تنالیته در موسیقی

در موسیقی، هر دستگاه یا گام یک نت مرکزی و پایه دارد که جایگاه آن ثابت است.
به بیان دیگر، تنالیته بر اساس یک نت اصلی شکل می‌گیرد که سایر نتها از آن فاصله گرفته و در نهایت به سمت آن بازمی‌گردند.
وجود این نت پایه، مفهومی ساده اما بسیار اثرگذار است که درک ما از موسیقی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این عامل بر چیدمان نتها، ساختار آکوردها و همچنین جهت‌گیری و مسیر حرکت قطعه موسیقایی نیز تأثیر می‌گذارد.

زیر و روی یک مایه :

عبارت‌های « زیر یک مایه را خواندن » یا « بم آن مایه را خواندن » در واقع به همان نت اصلی و پایه‌ای اشاره دارند که از نظر زیر و بمی صدا، در ابتدا و انتهای هر قطعه موسیقی تکرار می‌شود.

مایه های چپ و راست :

مایه‌های مختلف از نظر رنگ صوتی به دو گروه «راست» و «چپ» تقسیم می‌شوند. این دسته‌بندی بر اساس ویژگی‌های اولیهٔ هر مایه و جنس نت شروع‌کنندهٔ گام صورت می‌گیرد.

به بیان ساده، به طور طبیعی بین محدودهٔ صدای مردان و زنان تفاوت وجود دارد و در عمل، صدای مردان و زنان به اندازهٔ یک اکتاو (هشت نت) با هم فاصله دارند.

به مایه‌هایی که بانوان با توجه به طبیعت و ساختار صدایشان انتخاب می‌کنند، «مایه‌های چپ» (چپ‌کوک) گفته می‌شود و به مایه‌هایی که مردان برمی‌گزینند، «مایه‌های راست» (راست‌کوک) می‌گویند.

پس در نتیجه: به صدای نازک (زیر) مردان و زنان «چپ‌کوک» و به صدای کلفت (بم) مردان و زنان «راست‌کوک» اطلاق می‌شود.

مطلوبیت تنالیته مایه ها :

همه‌ی مایه‌ها از نظر زیروبمی و کیفیت صوتی، مناسب و دلنشین نیستند و انتخاب بعضی از آن‌ها از لحاظ ارتفاع صدا، نامطلوب و ناپسند است.

نامطلوب بودن مایه‌ها، ارتباط مستقیمی با وسعت صوتی و محدوده‌ی صدای خوانندگان دارد.

تعداد پرده‌های سازهای مضرابی (مانند تار و سه‌تار) توسط علینقی‌خان وزیری و بر پایه‌ی محاسباتی افزایش یافت. پس از این تغییر، این امکان به وجود آمد که بتوان هر یک از نت‌های موجود روی ساز – اعم از پرده کامل، نیم‌پرده و ربع‌پرده – را به عنوان شروع یک مایه در نظر گرفت.

به این ترتیب، برای هر یک از دستگاه‌ها و آوازهای ایرانی بیش از ۴۰ مایه ایجاد شد.

در مجموع، با توجه به وجود هفت دستگاه و پنج آواز در موسیقی ایرانی، بیش از ۵۰۰ مایه به دست می‌آید که بسیاری از آن‌ها رایج و متداول نیستند.

از بین مایه‌های زیادی که روی ساز وجود دارد و می‌توان برای آن‌ها یک گام در نظر گرفت، بسیاری از لحاظ زیروبمی و کیفیت صدا، مطلوب و خوشایند نیستند.