آشنایی با دستگاه راستپنجگاه
دستگاه راستپنجگاه که با نامهای راست و پنجگاه یا به اختصار راست نیز نامیده میشود، یکی از هفت دستگاه اصلی موسیقی ایرانی به شمار میرود. در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با این دستگاه موسیقی آشنا خواهید شد.
آشنایی با دستگاه راستپنجگاه
راستپنجگاه از نظر نام با مقامهای شناختهشدهٔ موسیقی ایرانی همخوانی ندارد و به باور بعضی، هر دو بخش نام آن یعنی “راست” و “پنجگاه” در میان مقامهای موسیقی نامهایی نسبتاً جدیدتر هستند.
بخش اول دستگاه راستپنجگاه به مقام راست نزدیک است و با دستگاه ماهور هماهنگی دارد. راست پنجگاه در واقع تلفیقی از دیگر مقامهای موسیقی ایران است، تا جایی که میتوان در اجرای آن به همهٔ مقامهای ایرانی وارد شد. به همین دلیل، میتوان با این دستگاه تمام حسها و حالوهوایی که در دیگر دستگاههای موسیقی ایرانی یافت میشود را پدید آورد.
راست پنجگاه حالت ویژه و جداگانهای از خود نشان نمیدهد و تنها برخی گوشههای مخصوص که در جای دیگری نیستند، مانند ماوراءالنهر و سپهر، به آن تعلق دارند.
این دستگاه این قابلیت را فراهم میکورد که بتوان به راحتی به همهٔ دستگاههای دیگر تغییر مقام داد و برخی بر این باورند که هدف از پدید آوردن آن، آموزش مرحلههای پیشرفته موسیقی مانند مرکبنوازی و مرکبخوانی بوده است.
اجرای دستگاه راست پنجگاه
اجرای دستگاه راست پنجگاه، چه در خوانندگی و چه در نوازندگی، از دشوارترین کارها برای هنرمندان موسیقی به شمار میرود. تنها خوانندگان مجرب و کسانی که به ردیفهای موسیقی ایرانی تسلط کامل دارند، میتوانند این دستگاه را به شکلی زیبا و بینقص بخوانند. همچنین، نوازندگان چیرهدست موسیقی سنتی ایران کسانی هستند که اجرای ظریف و استادانهای از راست پنجگاه ارائه میدهند.
در کتاب بحورالالحان نوشتهی فرصتالدولهٔ شیرازی، نام این دستگاه به صورت «راست و پنجگاه» ذکر شده و به عنوان نخستین دستگاه از دستگاههای هفتگانه معرفی شده است. در بخش مربوط به مقام راست نیز دو شعبه بیان شده که یکی از آنها «پنجگاه» نام دارد.
در مقابل، موسی معروفی در کتاب خود با نام ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران، عنوان «راستپنجگاه» را به کار برده و آن را به عنوان ششمین دستگاه در فهرست هفت دستگاه قرار داده است.
داریوش صفوت نیز در آثار خود نام «راستپنجگاه» را استفاده کرده و به کاربرد حرف «واو» توسط فرصتالدوله اشاره نموده است.
قواعد تئوریک
اصول نظری دستگاه راستپنجگاه دقیقاً مشابه دستگاه ماهور و بر پایهی گام ماژور در موسیقی غربی است. اما مسئلهای که در اجرای این دستگاه وجود دارد، دشواری در بیان احساسی و نیز توقف روی نتهای خاص است. زیرا کوچکترین اشتباه در توقف روی این نتها یا نحوهی شروع اجرا و موارد مشابه، میتواند دستگاه را به ماهور تبدیل کند و نوازنده را از مسیر درست اجرای راستپنجگاه دور نماید. به همین دلیل نیز در آموزش ردیف هفتدستگاه موسیقی ایرانی، معمولاً دستگاههای نوا و راستپنجگاه آخرین دستگاههایی هستند که به هنرجو آموزش داده میشوند.
