آشنایی با دستگاه نوا در موسیقی

هر سازبندی موسیقی ایرانی، دنباله‌ای از نغمه‌های گوناگون است که با چینش ویژه خود، احساس و حال‌وهوای خاصی را به شنونده منتقل می‌کند. هر دستگاه از بخش‌های متعددی به نام گوشه تشکیل شده و اجرای آن معمولاً به این شکل است: از بخش آغازین به نام درآمد شروع می‌شود، در میانه راه به اوج یا بخش مخالف می‌رسد و سپس با بازگشت به گوشه‌های پایانی و اجرای یک تصنیف و در پایان یک رِنگ، به کار خود پایان می‌دهد. موسیقی سنتی ایرانی در قالب هفت دستگاه اصلی تنظیم شده که نام آن‌ها عبارت است از: دستگاه سه‌گاه، دستگاه چهارگاه، دستگاه همایون، دستگاه ماهور، دستگاه شور، دستگاه نوا و دستگاه راست‌پنج‌گاه.

در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با دستگاه نوا آشنا خواهیم شد.

دستگاه نوا در موسیقی

نوا یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که ریشه در مقام‌های دوازده‌گانه موسیقی کهن ایران دارد. در نوشته‌ها و رساله‌های قدیمی —که اغلب نویسنده‌ی مشخصی ندارند— از این دستگاه نام برده شده و بر این موضوع تأکید شده که نوا یکی از چهار دستگاه اصلی موسیقی ایران به شمار می‌رود.

بر اساس روایت‌های ردیف موسیقی ایرانی، حال و هوای این دستگاه متعادل توصیف شده است؛ نه بسیار غمگین است و نه بیش از حد شاد.

نوا را آواز خوب گفته‌اند و معمولاً در آخر مجلس مى‌نواختند. معمولاً اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را براى نوا انتخاب مى‌کنند که تأثیر بسیار زیادى در شنونده ایجاد مى‌کند.

ماندگاری آثار در این دستگاه

بسیاری از موسیقیدانان بزرگی که قطعه‌ای در این دستگاه ساخته‌اند، آن اثر به یکی از ماندگارترین کارهایشان تبدیل شده است. نمونه‌هایی مانند آلبوم «چهره به چهره» از محمدرضا لطفی، «نی‌نوا» از حسین علیزاده و نیز کارهای «نوا و مرکب خوانی» و «دود عود» از پرویز مشکاتیان.
اگرچه برخی استادان مانند علینقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را برگرفته از دستگاه شور دانسته‌اند، اما این دستگاه در نت‌های شاهد و ایست تفاوت دارد و همچنین در اجرای آواز، شخصیت مستقل و جداگانه‌ای از شور و مشتقات آن نشان می‌دهد.
دستگاه نوا ریشه در مقام قدیمی نوا دارد و بیشتر نتها و درجاتش با آن مقام باستانی هماهنگ است. از لحاظ فواصل صوتی، دستگاه نوا پیوند نزدیکی با دستگاه شور دارد و بسیاری از گوشه‌هایش نیز در فضای شور اجرا می‌شوند.
این شباهت و چند دلیل دیگر باعث شده گاهی نوا را زیرمجموعه‌ای از دستگاه شور به حساب آورند، ولی بیشتر متخصصان ردیف، نوا را یک دستگاه مستقل و یکی از هفت دستگاه اصلی موسیقی ایرانی می‌دانند. نوا همچنین با آواز بیات اصفهان ارتباط نزدیکی دارد و از نظر فواصل به گام کوچک نظری (مینور تئوریک) در موسیقی کلاسیک غربی نیز شباهت دارد.
در مجموعه‌های ردیف موسیقی ایرانی، گوشه‌های زیادی برای این دستگاه نام برده شده که بسیاری از آنها دست‌کم در یک دستگاه دیگر هم طبقه‌بندی می‌شوند.