آشنایی با ماهور؛ یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی

یکی از وسیع‌ترین مجموعه‌های موسیقی سنتی ایران، دستگاه ماهور نام دارد. این دستگاه از نظر فاصله‌های صوتی شبیه به گام ماژور در موسیقی جهانی است و معمولاً برای نواختن آهنگ‌های شاد در مراسم جشن و عید استفاده می‌شود. به همین دلیل تعداد زیادی قطعه شاد و فرح‌بخش در این دستگاه ساخته شده است. در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با دستگاه ماهور آشنا خواهید شد.

آشنایی با ماهور؛ یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی

این دستگاه پنجاه گوشه دارد که همهٔ آنها با فرودی به درآمد برمی‌گردند و در سه محدودهٔ صوتی بم، میانه و زیر نواخته می‌شوند. ماهور آوازی باوقار و باشکوه است که حس عظمت و ابهت را به شنونده منتقل می‌کند. آهنگسازان معمولاً از این دستگاه برای بیان احساسات رزمی و صحنه‌های شجاعت استفاده می‌کنند. همچنین به دلیل نزدیکی ماهور به موسیقی غربی، در بین جوانان از محبوبیت ویژه‌ای برخوردار است. در کل، آواز ماهور، حال‌وهوایی شاد و نشاط‌آور دارد.

دربارهٔ منشأ و نام دستگاه ماهور، دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. برخی آن را به موسیقی باستانی ایران یا هند مربوط می‌دانند و بعضی دیگر آن را به مقام‌های قدیمی موسیقی ایرانی، به‌ویژه مقام عشاق، مرتبط می‌کنند.

اگرچه بسیاری از موسیقی‌دانان امروزی، دستگاه شور را مهم‌ترین دستگاه می‌دانند، اما برخی نیز ماهور را در جایگاه نخست قرار می‌دهند. به همین دلیل هم معمولاً آموزش ردیف موسیقی ایرانی با دستگاه ماهور شروع می‌شود.

در گذشته، ایرانیان سرودهای مخصوصی در مراسم عبادی خود می‌خواندند و ماه و خورشید را پرستش می‌کردند. گفته می‌شود نام ماهور از همین موضوع گرفته شده، زیرا این دستگاه را هم در روز و هم در شب می‌توان اجرا کرد.

در موسیقی عربی نیز می‌توان نشانه‌هایی از ماهور را در قالب یکی از مشتقات مقام راست مشاهده کرد. مقام ماهور در موسیقی عربی از دو جنس تشکیل شده است: یکی راست و دیگری عجم. جنس عجم در تلاوت قرآن نیز کاربرد دارد.

گوشه های دستگاه ماهور

در موسیقی ایرانی، دستگاه ماهور از بخش‌های کوچک و متنوع زیادی تشکیل شده که به هر کدام «گوشه» می‌گویند. برخی از مهم‌ترین این گوشه‌ها عبارت‌اند از: درآمد، کرشمه، آواز، مقدمه داد، داد، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب‌انگیز، نیشابورک، نصیرخانی، چهارپاره، فیلی، ماهور صغیر، آذربایجانی، حصار، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، نهیب، محیر، آشورآوند، اصفهانک، حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه و صفیر راک، رنگ حربی، رنگ یک‌چوبه، رنگ شلخو و ساقی‌نامه. معمولاً در پایان اجرای دستگاه ماهور، یکی از گوشه‌های «راک» (مانند راک هندی یا راک کشمیر) نواخته می‌شود و سپس کل اجرا با یک قطعه چهارمضراب و در نهایت یک «رنگ» به پایان می‌رسد.