تصنیف چیست؟

تصنیف پرکاربردترین قالب در موسیقی ایرانی است که دارای وزن و ریتم مشخصی می‌باشد. به نظر می‌رسد نام اصلی این فرم، «تصنیف صوت» بوده که به تدریج ساده شده و تنها به صورت «تصنیف» شناخته می‌شود. در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با ویژگی‌های تصنیف آشنا خواهید شد.

تصنیف‌

واژه تصنیف از حدود قرن هشتم و نهم هجری مورد استفاده قرار گرفته و در قرن دهم رواج پیدا کرده است. با این وجود، برخی از پژوهشگران حوزه موسیقی، این اصطلاح را به معنای گسترده‌تری تفسیر می‌کنند. از نگاه آنان، تصنیف می‌تواند هر نوع آواز موزون و دارای وزن را در بر بگیرد و برای یافتن خاستگاه آن، به دنبال ریشه‌های بسیار قدیمی‌تری مانند گاتاهای زرتشت می‌گردند.

تاریخچه :

کهن‌ترین آهنگ‌هایی که از گذشته به دست ما رسیده، مربوط به زمان عبدالقادر مراغه‌ای است که در دوره تیموریان زندگی می‌کرد. آهنگ‌های دوره صفویه هم بیشتر بر پایه وزن‌های شعر کلاسیک ساخته می‌شدند.

در دوران زندیه، گونه‌ای ویژه از آهنگ با نام «کار عمل» یا «کار و عمل» رواج داشت که گاهی هدف از آن، نشان دادن مقام‌ها و گوشه‌های مختلف هر دستگاه موسیقی بود. همچنین آهنگ‌های مردمی‌ای ساخته می‌شد که بازتاب‌دهنده مسائل سیاسی و اجتماعی آن روزگار بودند.

اما گسترش آهنگ به شکل امروزی آن، به اواخر دوره قاجار و شروع جنبش مشروطه ایران نسبت داده می‌شود. در این برهه، شمار زیادی از شاعران و آهنگسازان به ساختن آهنگ روی آوردند و بسیاری از این آثار، شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه آن زمان را بازتاب می‌دادند.

این درک از آهنگ، با آنچه در موسیقی کهن ایران (پیش از سده دوازدهم هجری) تصنیف نامیده می‌شد تفاوت دارد؛ زیرا برخلاف آهنگ‌های قدیمی، در این آثار نقش موسیقی برتر از شعر بود.

نوا ساز و ترانه سرا

از سال‌های آغازین دهه ۱۳۲۰ خورشیدی، کار ترانه‌سرایی کمکم رونق پیدا کرد و به یکی از شغل‌های رسمی در نهادهای موسیقی پایتخت تبدیل شد. از آن زمان به بعد، ساختن ملودی و سرودن شعر برای تصنیف‌ها از هم جدا شد؛ آهنگ را فردی به نام «نواساز» می‌ساخت و شعر آن را «ترانه‌سرا» می‌سرود. اصطلاح ترانه‌سرا نیز از همان سال‌ها رواج یافت و شناخته شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل نگاه منفی برخی متدینان به پیشینه ترانه‌خوانی و حتی خود واژه ترانه، به آهنگ‌ها و تصنیف‌هایی که در مدح انقلاب و رزمندگان جنگ ایران و عراق ساخته می‌شد، نام سرود داده شد.

در آن سال‌ها، کمکم استفاده از شعر شاعرانی مانند سعدی، مولوی و حافظ برای آهنگ‌ها معمول شد و کار تصنیف‌سرایی و ترانه‌سازی تقریباً به حاشیه رفت؛ اما در سال‌های اخیر با فعالیت دوباره ترانه‌سرایان قدیمی و جدیدی مانند علی معلم دامغانی، حمید سبزواری، سپیده کاشانی، هوشنگ ابتهاج (سایه)، جواد آذر، محمود شاهرخی و بامداد جویباری، این هنر دوباره جان گرفته و ادامه دارد.

تفاوت تصنیف و ترانه

همانطور که پیش از این اشاره شد، تصنیف پرکاربردترین و شناخته‌شده‌ترین قطعه‌ای است که در قالب وزن مشخص و ریتمیک در موسیقی ایرانی ساخته می‌شود.
برای درک تفاوت ترانه و تصنیف به زبان ساده می‌توان گفت: تصنیف در فرهنگ ما ایرانیان، آهنگ‌ای است با ریتم مشخص که بر پایه موسیقی اصیل ایرانی، شعر فارسی و سازهای سنتی ساخته می‌شود. اما ترانه، آهنگی است که می‌تواند از سبک‌های مختلف موسیقی (چه ایرانی و چه غیرایرانی)، قالب‌های گوناگون شعری و همچنین ترکیب‌های مختلفی از سازها (چه ایرانی و چه غیرایرانی) بهره ببرد.
به عنوان نمونه، آهنگ “مرغ سحر” با شعر ملک‌الشعرای بهار و ساخته مرتضی‌خان نی‌داوود یک تصنیف است. اما آهنگ “ما دو تا ماهی بودیم” با شعر شهیار قنبری، آهنگسازی بابک افشار، تنظیم واروژان و صدای گوگوش، یک ترانه محسوب می‌شود.
شعر به‌کار رفته در تصنیف، برخلاف شعر کلاسیک فارسی، دارای وزن‌های گوناگون و مصراع‌هایی با طول نابرابر (بعضی کوتاه و بعضی بلند) است. با این حال، شباهت‌هایی بین وزن‌های شعر فارسی و الگوهای ریتمیک موسیقی وجود دارد که باعث شده شکل ظاهری اشعار سنتی و تصنیف تا حدی به هم نزدیک به نظر برسند.
در تصنیف‌های قدیمی‌تر، معمولاً یک بیت از شاعران کهن در ابتدا آورده می‌شد و سپس شعر با قافیه‌ای مستقل ادامه می‌یافت؛ مانند تصنیف بیات اصفهان ساخته علی‌اکبر شیدا که در آن بیتی از سعدی تضمین شده است.

ترانه

ترانه قطعه‌ای کوتاه است که ریشه در میان مردم عادی دارد، ولی تصنیف معمولاً برای موقعیت‌های خاص خلق می‌شود و سپس رایج می‌گردد. می‌توان گفت ترانه‌ها شکل ساده‌تر و شادتر تصانیف هستند.
موسیقی ترانه از نظر علمی چارچوب مشخصی ندارد، در حالی که تصانیف از وزن، قافیه و اصول عروضی پیروی می‌کنند.
برخلاف تصانیف، ترانه‌ها می‌توانند بنا به سلیقه خواننده کوتاه یا بلند شوند و وزن ثابتی ندارند.
ساختار ترانه ساده است و از صنایع ادبی پیچیده در آن استفاده نمی‌شود؛ اما تصنیف سرشار از آرایه‌های ادبی و ظرایف است.
ترانه معمولاً ریتمیک و خوش‌آهنگ است و بیشتر بخشی ضربی دارد و از سنگینی معمول تصانیف برخوردار نیست. در مقابل، تصنیف‌ها حال و هوایی سنگین‌تر دارند، گاه بی‌ریتم و اغلب کمتر ملودیک هستند.

انواع ترانه

ترانه‌ها گونه‌های گوناگونی دارند. برخی از آن‌ها درباره عشق و احساسات هستند که به آن‌ها ترانه‌های عاشقانه می‌گویند. برخی دیگر به توصیف طبیعت، مکان‌ها یا افراد می‌پردازند که ترانه‌های وصفی نامیده می‌شوند. ترانه‌های بزمی برای شادی و جشن سروده می‌شوند. در مقابل، ترانه‌های حماسی یا رزمی به دلاوری‌ها و جنگ‌ها می‌پردازند. گاهی ترانه‌ها درباره یک پیشه یا کار خاص ساخته می‌شوند. همچنین، ترانه‌های آرام و لالایی وجود دارند که معمولاً برای خواباندن کودکان خوانده می‌شوند.