تغییر شکل ساز چنگ در طول تاریخ

ساز چنگ از کهن‌ترین سازهای ایران زمین است. تصویر این ساز را می‌توان در کنده‌کاری‌ها و نقش‌ونگارهای باستانی به جا مانده از روزگاران گذشته مشاهده کرد. این ساز در گذر زمان دگرگونی‌های بسیاری را پشت سر گذاشته تا سرانجام به شکلی که امروز می‌بینیم درآمده است. در ادامه این نوشته در وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با فرازونشیب‌های تغییر شکل ساز چنگ در طول تاریخ آشنا خواهید شد.

تغییر شکل ساز چنگ در طول تاریخ

این ساز در ساده‌ترین حالت خود به شکل یک مثلث ساخته می‌شد. یک صفحه چوبی به درازای حدود یک متر و یک میله چوبی، اجزای اصلی آن را تشکیل می‌دادند و معمولاً شبیه به دست انسان بودند. این ساز معمولاً هشت یا نه سیم داشت که به صورت موازی و در امتداد ضلع بلند مثلث، بین صفحه چوبی و میله کشیده می‌شدند.
یک سر هر سیم به صفحه چوبی متصل می‌شد و سر دیگر آن به دور میخ‌ها یا گوشی‌هایی که روی میله قرار داشت، پیچیده می‌شد. بخش اضافی سیم‌ها از سوی دیگر آویزان می‌ماند.
طرح چنگ‌هایی که در دوران‌های پسین تمدن‌های بابل و آشور دیده می‌شود، از نظر شکل، روش در دست گرفتن و نواختن، با چنگ‌های دوران‌های بسیار قدیم تفاوت چشمگیری دارد. جعبه صوتی این چنگ‌های جدید گاهی کاملاً صاف و مستقیم و در موارد دیگر، منحنی و خمیده بود.

تغییرات طرز نواختن چنگ در طول تاریخ

روش نواختن ساز چنگ هم در طول زمان عوض شده است. در گذشته، این ساز را طوری در دست می‌گرفتند که سیم‌های آن تقریباً به صورت عمودی و رو به زمین قرار می‌گرفت. این روش با شیوه قدیمی تفاوت داشت؛ در گذشته چوب چنگ به موازات زمین بود و سیم‌ها کاملاً عمود نبودند.

در زمان ساسانیان، چنگ از مشهورترین و محبوب‌ترین سازها به شمار می‌رفت و در شاهنامه فردوسی نیز بارها از آن یاد شده است. نکیسا، موسیقیدان نامدار دربار خسرو پرویز، در نواختن این ساز استادی بی‌نظیری داشت.

انواع ساده و اولیه چنگ را می‌توان در آثار به جا مانده از تمدن‌های سومری و مصری دید. ایرانیان باستان به نوعی از چنگ، «وَن» می‌گفتند.

چنگ امروزی از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
گردن، ستون و جعبه صدا. سیم‌ها از بخش گردن به موازات ستون کشیده شده و به جعبه صدا متصل می‌شوند. برای نواختن چنگ، کف دست را روی سیم‌ها فشار می‌دهند یا با نوک انگشتان به آن‌ها ضربه می‌زنند تا صدا تولید شود.

چنگ مثلثی شکل در اواخر قرون وسطی در غرب اروپا رواج پیدا کرد. در سال ۱۷۲۰ میلادی، در منطقه باواریا، پدال‌هایی به پایه چنگ اضافه شد که توانایی و قابلیت‌های فنی این ساز را افزایش داد.

چنگ به شکل امروزی

در سال ۱۸۱۰، فردی به نام سباستین آرا، چنگ را به شکلی که امروزه می‌شناسیم تکمیل کرد. این تغییر باعث شد نواختن تمام گام‌های موسیقی، چه بزرگ و چه کوچک، امکان‌پذیر شود و از آن زمان، چنگ به ساز ثابتی در ارکستر تبدیل شد. چنگ امروزی معمولاً ۴۷ سیم و ۷ پدال دارد.

علاوه بر این، چنگ نام یک نت موسیقی هم هست که مدت زمان آن معادل یک‌هشتم نت گرد است. جالب است بدانید که چنگ حتی در میان عرب‌ها، پیش از ظهور اسلام نیز شناخته شده بود. این ساز در طول تاریخ و در مناطق مختلف جهان، شکل‌های گوناگونی به خود گرفته است. برای مثال، مردم شمال افغانستان به سازی به نام «زنبورک»، چنگ می‌گویند، در حالی که ازبک‌های ترک‌زبان در آسیای میانه، به نوعی سنتور ایرانی، «چنگ» می‌گویند.