ساز نی را بیشتر بشناسید

ساز نی یکی از سازهای بادی قدیمی و اصیل ایران است که صدایی گیرا و غالباً غمگین دارد. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، قصد داریم به طور کامل این ساز را به شما معرفی کنیم. تا پایان این مطلب با ما همراه بمانید.

 معرفی ساز نی

نی یا نی هفت بند، یکی از سازهای بادی ایرانی است که در گروه سازهای بدون زبانه قرار می‌گیرد. این ساز از یک لوله‌ی استوانه‌ای ساخته شده از نی تشکیل شده که در طول خود هفت بند و شش گره دارد. به خاطر همین ویژگی، آن را نی هفت بند می‌نامند.

عدد هفت نزد بابلی‌ها عددی مقدس و در نزد گذشتگان عددی کامل به شمار می‌رفت. بابلی‌ها به دانش ستاره‌شناسی اهمیت زیادی می‌دادند. دانش آنان با باورهای دینی درآمیخته بود و بر این گمان بودند که سیارات عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل و نیز خورشید و ماه، نمودهایی از خدایان هستند. از این رو، هر یک از روزهای هفته را به ستایش یکی از این خدایان اختصاص داده بودند.

دامنه‌ی صوتی نی حدود دو اکتاو و نیم است و در انواع مختلف آن با کوک‌های گوناگون، معمولاً یک یا دو نت وجود ندارد. برای نمونه، نی «لا کوک» فاقد نت «دو»، نی «سل کوک» فاقد نت «سی بمل» و نی «فا کوک» فاقد نت «لا بمل» است. نی سازی محلی است و در بیشتر مناطق ایران نواخته می‌شود.

ساختار نی

نی هفت‌بند از ساقه گیاه نی تهیه می‌شود. در روش سنتی، آن را طوری می‌برند که از ابتدا تا انتهای آن، هفت بند یا گره داشته باشد. امروزه این ساز به شکل مصنوعی (نی اصلاح‌شده مصنوعی) نیز تولید می‌گردد.

نی هفت‌بند که به اختصار “نی” نامیده می‌شود، دارای پنج سوراخ در جلوی ساز و یک سوراخ در پشت آن است. این سوراخ‌ها با انگشت‌های دوم و چهارم یک دست و انگشت‌های اول تا چهارم دست دیگر بسته و باز می‌شوند.

به طور معمول، نوازنده نوک نی را بین دو دندان نیش خود قرار داده و زبان را در قسمت پایین و پشت آن گرد می‌کند تا ساز به صدا درآید. با این حال، برخی استادان مانند جمشید عندلیبی، زبان را در قسمت بالا قرار می‌دهند.

دشوارترین بخش در نواختن نی، خارج کردن صدای اولیه و صحیح از آن است، در حالی که انگشت‌گذاری روی سوراخ‌ها نسبتاً ساده‌تر می‌باشد. به طور کلی، روش‌های اصلی نوازندگی نی به دو سبک نایب اسدالله و کسایی تقسیم می‌شود.

مشخصات نی

نی به طور کلی یک ساز بادی است که از یک لوله‌ی استوانه‌ای از جنس گیاه نی ساخته می‌شود. طول این لوله از هفت بند و شش گره تشکیل شده و به همین دلیل آن را «نی هفت‌بند» هم می‌نامند.

نی در اندازه‌های گوناگونی ساخته می‌شود؛ قطر آن می‌تواند بین یک و نیم تا سه سانتیمتر و طول آن حدود سی تا هفتاد سانتیمتر باشد. روی تمامی نی‌ها، در بخش پایینی لوله، پنج سوراخ در جلوی ساز و یک سوراخ در پشت آن قرار دارد. همچنین یک یا دو سر نی با روکشی برنجی پوشانده شده است. لبه‌ی بالایی نی که در دهان قرار می‌گیرد، به اندازه‌ای تیز است که می‌تواند بین دندان‌ها جای گیرد.

نی از سازهای بی‌زبانه محسوب می‌شود. نوازنده با دمیدن هوا از انتهای بالایی، هوا را به داخل لوله می‌فرستد. بیشتر این هوا از نزدیک‌ترین سوراخ باز خارج می‌شود. با باز و بسته کردن سوراخ‌ها توسط انگشتان دو دست، طول هوای در حال ارتعاش تغییر می‌کند و در نتیجه صدای ساز زیر یا بم می‌شود.

نی را نمی‌توان مانند سازهای زهی (مثل تار یا ویولن) با پیچاندن گوشی کوک کرد. به همین دلیل، معمولاً نمی‌توان آن را دقیقاً با سایر سازها هماهنگ نمود و اغلب نوازنده‌ی نی در قطعات تکنوازی ظاهر می‌شود. البته این به معنای آن نیست که هرگز از نی در همنوازی با ارکستر استفاده نمی‌شود.

در موارد نادری که بخواهند از صدای نی در اجرای گروهی استفاده کنند، نوازنده چندین نی با محدوده‌های صدایی مختلف آماده می‌کند و در طول اجرا، بسته به نیاز قطعه یا همراهی با خواننده، از نی مناسب استفاده می‌نماید.

وسعت صدای نی

نی حدود دو اکتاو و نیم وسعت صدا دارد، اما کوک و محدوده صوتی آن در انواع مختلف این ساز، فرق می‌کند. برای تولید نت‌های اکتاوهای بالاتر، باید فشار دمش را افزایش داد.
به بیان دیگر، اگر فشار هوا را دو برابر کنید، صدا یک اکتاو پایین‌تر می‌رود. همچنین خوب است بدانید که هر نی معمولاً یک یا دو نت مشخص را نمی‌تواند تولید کند. نی یک ساز اصیل و محلی است که در سراسر ایران رواج دارد.
نکته جالب در نواختن نی این است که نوازنده همزمان از بینی و دهان هوا را به درون ریه و گونه‌هایش می‌فرستد و آن را ذخیره می‌کند؛ سپس این هوا را به آرامی در لوله ساز می‌دمد.
این ساز در گروه سازهای بومی جای می‌گیرد و تقریباً در همه مناطق ایران شناخته شده است. نوازندگان محلی با یک روش سنتی و خلاقانه، هنگام نفس‌گیری از قطع شدن صدای ساز جلوگیری می‌کنند.

تاریخچه ی مختصری از نی :

نی کهن‌ترین ساز ساخته دست انسان است. بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده، انسان‌ها از حدود ده هزار سال پیش در مناطق مرتفع آمریکای جنوبی (کشور پرو) از ساقه گیاه نی برای ساختن آلات موسیقی بادی استفاده می‌کرده‌اند.

در ایران نیز، هنرمندان نقاش از قرن‌ها پیش در نگاره‌های مینیاتور خود، سازی به نام «نایی» را در کنار دف و در مجالس سماع به تصویر کشیده‌اند.

شاعران بزرگ فارسی‌زبان نیز همواره به نوازنده نی و نایی توجه داشته‌اند و در شعرهای خود جایگاه ویژه‌ای به آن بخشیده‌اند.

صدای نی به دلیل شباهت و نزدیکی به صدای انسان و ویژگی‌های منحصربه‌فردش، به نمادی از روح و جان آدمی تبدیل شده است. این باور تا حدی قوی بوده که برای نمونه، در مصر باستان (حدود پنج هزار سال پیش) این ساز را همراه با بدن نوازنده‌اش دفن می‌کردند؛ زیرا اعتقاد داشتند روح نوازنده در سازش باقی می‌ماند.

نی در موسیقی درویشان ترکیه، به‌ویژه در شهرهای استانبول و قونیه، از اهمیت بالایی برخوردار است و نوای آن همواره در مراسم ذکر و در تکیه‌ها شنیده می‌شود.

گیاه نی در نقاط مختلف جهان، با توجه به شرایط آب‌وهوایی و نوع خاک، گونه‌های بسیار متنوعی دارد و انسان‌ها از شکل‌های گوناگون آن برای ساختن سازهای بادی استفاده کرده‌اند.

به طور کلی، هر ساز بادی از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود: بخشی که صدا را تولید می‌کند و بخش دیگر که لوله تشدید یا رزوناتور است.

شکل لوله تشدید در انواع نی‌ها تفاوت چندانی با هم ندارد، اما بخش تولیدکننده صدا و روش ایجاد صوت در فرهنگ‌های مختلف، گونه‌های بسیار متنوع و گوناگونی دارد.

چند تن از نوازندگان نی 

وقتی صحبت از ساز نی می‌شود، نام بزرگترین نوازنده‌ی این ساز در دوران قاجار، یعنی استاد نایب اسدالله اصفهانی، همواره می‌درخشد.

استاد نایب اسدالله اصفهانی
هنرمندی که جمله معروفش را دوستداران موسیقی ایرانی همیشه به یاد می‌سپارند: «من نی را از آغل گوسپندان به دربار پادشاهان برده‌ام».
او با ساز ساده‌ای که فقط چند سوراخ داشت، هر صدایی که می‌خواست از آن درمی‌آورد.
هم‌دوره‌های نایب اسدالله اصفهانی، مهارت او را با استادان بزرگ موسیقی مانند سماع حضور و آقا حسین‌قلی برابر می‌دانستند.

 استاد حسن کسایی

از نوازندگان نامدار نی در زمان ما، استاد حسن کسایی پسر سید جواد است. او از همان سال‌های کودکی عشق فراوانی به موسیقی داشت و از دوازده سالگی نواختن این ساز را آغاز کرد. در سیزده سالگی نزد استاد نوایی آموزش دید. (استاد نوایی از شاگردان نایب اسدالله بوده و از دیگر شاگردان او، یاوری است که او نیز اهل اصفهان می‌باشد).

کسایی نزد استاد صبا ردیف‌های موسیقی را نواخت و با هنرمندانی مانند خالقی، مشیر همایون و محجوبی نیز همکاری داشت. او کنسرت‌هایی با ادیب خوانساری برگزار کرد و در برنامه‌هایی با تاج اصفهانی نیز به اجرا پرداخت. کسایی این ساز را در بالاترین سطح می‌نوازد و تا به امروز نوازنده‌ای به توانایی او دیده نشده است. او در حال حاضر ساکن اصفهان است.

از دیگر استادان برجسته می‌توان به مهدی نوایی، حسین یاوری، حسین عمومی، جمشید عندلیبی، محمد موسوی، حسن ناهید، محمدعلی کیانی‌نژاد، بهزاد فروهری، عبدالنقی افشارنیا و حمیدرضا زبردست اشاره کرد.