ساز چنگ را بیشتر بشناسید

چنگ سازی است که معمولاً به خاطر شکل ظاهری و شیوه نواختنش، یک ساز ویژه و خاص به حساب می‌آید. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس می‌خواهیم شما را بیشتر با این ساز دلنشین آشنا کنیم. همراه ما بمانید.

معرفی ساز چنگ

چنگ در زبان‌های مختلف نام‌های گوناگونی دارد. در ایتالیایی و اسپانیایی به آن Arpa، در آلمانی Harfe، در فرانسه Harpe و در انگلیسی Harp گفته می‌شود. این ساز از دسته سازهای زهی است و شکل آن تقریباً مثلثی می‌باشد. معمولاً از چوب‌هایی مانند افرا و گردو ساخته می‌شود و در اندازه‌های مختلفی وجود دارد. به همین دلیل تعداد سیم‌های آن می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم متغیر باشد.

چنگ سازی است که با کشیدن انگشتان بر سیم‌هایش نواخته می‌شود. در بیشتر نقاط جهان، نوازندگان آن را با هشت انگشت می‌نوازند؛ اما بر اساس شواهد و مدارک تاریخی در ایران، نوازندگی چنگ با ده انگشت انجام می‌شده است.

این ساز تاریخ بسیار کهنی دارد و از سازهای باستانی محسوب می‌شود. در ایران باستان، چنگ همراه با ساز عود (بربت) از شناخته‌شده‌ترین و محبوب‌ترین سازها به شمار می‌رفته است.

تاریخچه ساز چنگ

منشأ ساز چنگ به کمان بازمی‌گردد. زمانی که تیری از کمان رها می‌شد، زه آن به لرزه درمی‌آمد و صدای خفیفی ایجاد می‌کرد. نخستین چنگ‌ها در واقع شبیه یک کمان ساده بودند که از چوب یا نی ساخته می‌شدند و یک زه میان دو سر آن کشیده شده بود.

چنگ تاریخچه‌ای بسیار کهن دارد. در دوران باستان، اندازه این ساز اغلب بسیار بزرگ بود و شواهدی از آن در آرامگاه پادشاهی اور به دست آمده است. قدمت این ساز به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. این چنگ‌ها معمولاً با نقش‌ها و تندیس‌های گوناگونی آراسته می‌شدند که یکی از معروف‌ترین این تزئینات، سر گوساله بوده است.

ساز معابد و مراسم های مذهبی

ساز چنگ در نیایشگاه‌ها و آیین‌های دینی مختلف به کار می‌رفت و شمار زیادی نقاشی‌های تاریخی نیز همین موضوع را تأیید می‌کنند. به همین دلیل می‌توان ریشه‌های این ساز زهی را به روزگاران بسیار کهن ارتباط داد.

در سنگ‌نگاره‌های «طاق بستان» هم نوازندگان چنگ دیده می‌شوند که روی قایق، برای پادشاه ساسانی که به شکارگاه آمده، چنگ می‌نوازند.

در زمان ساسانیان، چنگ نام‌آورترین و محبوب‌ترین ساز به شمار می‌آمد. چنگ‌هایی که در نقش‌های برجای‌مانده از دوره‌های متأخر تاریخ بابل و آشور دیده می‌شوند، از نظر شکل، نحوه در دست گرفتن و نواختن، با چنگ‌های دوره‌های پیشین تفاوت چشمگیری دارند و بر شمار سیم‌های آن نیز افزوده شده است. جعبه صوتی این گونه چنگ‌ها گاهی راست و بدون خمیدگی و در موارد دیگر، منحنی شکل بوده است.

چنگ در هنر

در شاهنامه فردوسی هم بارها از این ساز یاد شده است. «نکیسا» که از نوازندگان نامدار دربار خسروپرویز بود، در نواختن آن استادی بی‌همتا داشت.
در نقش‌های طاق بستان، روی یک قایق، تصویر پنج نوازنده چنگ دیده می‌شود. همچنین در قایقی که پادشاه را در حال شکار نشان می‌دهد، نوازنده‌ای در حال نواختن است که به گمان زیاد «باربد» است. چنگ در آن دوره با «۷ تا ۱۱ سیم» ساخته می‌شده است.
آخرین چنگ‌نواز برجسته ایرانی در دوره صفویه، شخصی به نام «سلطان محمد چنگی» بود و امروزه دیگر استاد مسلم و چیره‌دستی در نواختن چنگ در ایران وجود ندارد.
در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای دوباره ساختن این ساز انجام شده است. افرادی مانند عبدالعلی باقری‌نژاد، مجید ناظم‌پور و سیامک مهرداد در ایران و فکرت کاراکایا (Fikret Karakaya) در ترکیه، نمونه‌هایی از چنگ را بازسازی کرده‌اند.

ساختمان چنگ

این ساز از یک چارچوب سه‌ضلعی تشکیل شده است. ضلع پشتی آن جعبه‌ای است که صدای ساز را تقویت می‌کند. ضلع بالایی که به شکل یک خط منحنی است، محل ثابت شدن سیم‌هاست و ضلع جلویی مانند یک ستون محکم، دو ضلع دیگر را نگه می‌دارد.

سیم‌ها معمولاً از روده گوسفند ساخته می‌شوند و برای صدای بم از فولاد استفاده می‌گردد. هر سیم یک نت موسیقی تولید می‌کند. تعداد سیم‌ها حدود ۵۰ عدد است که همه به موازات ستون جلویی کشیده شده‌اند.

هر گروه متوالی هفت‌تایی از سیم‌ها با رنگ‌های متفاوت ساخته شده و این الگوی رنگی در هفت سیم بعدی دقیقاً تکرار می‌شود. سیم‌ها با فواصل «دیاتونیک» کوک می‌شوند.

مجموعه هفت سیم اصلی در حالت عادی نت‌های «دو بمل»، «ر بمل»، «می بمل»، «فا بمل»، «سل بمل»، «لا بمل» و «سی بمل» را ایجاد می‌کنند. به همین دلیل، همه سیم‌های «دو بمل» همرنگ، همه سیم‌های «ر بمل» همرنگ و به همین ترتیب بقیه نت‌ها نیز همرنگ یکدیگر ساخته شده‌اند.

در انتهای پایینی جعبه تقویت صدا (ضلع نزدیک به نوازنده)، در مقابل پای راست ۴ پدال و در مقابل پای چپ ۳ پدال قرار دارد.

هر کدام از این پدال‌ها با فشار اول و قرار گرفتن در شیار اول، صدای تمام سیم‌های همنام (مثلاً تمام دو بمل‌ها یا ر بمل‌ها و …) را نیم پرده کروماتیک بالا می‌برد (برای مثال «دو بمل» را به «دو» تبدیل می‌کند). اگر پدال را دوباره فشار داده و در شیار دوم ثابت کنیم، نت مربوطه باز هم نیم پرده کروماتیک بالا می‌رود (یعنی نت «دو» به «دو دیز» تبدیل می‌شود).

انواع چنگ

به طور کلی، چنگ‌ها را می‌توان در چهار گروه اصلی جای داد:

چنگ ارکستری
چنگ سنتی
چنگ باستانی
چنگ تزیینی

این سازها از نظر شکل و ظاهر نیز با هم تفاوت دارند و نمونه‌های گوناگونی از آن‌ها دیده می‌شود، مانند:

چنگ زاویه‌دار
چنگ منحنی
چنگ ون
چنگ کندوگ
چنگ ون کنار ساسانی
چنگ لیر (نوعی چنگ در یونان باستان که شبیه حرف U است)