آشنایی با انواع دستگاههای موسیقی سنتی
موسیقی اصلی و کهن ایران با نامهایی همچون موسیقی سنتی ایران، موسیقی کلاسیک ایرانی یا موسیقی دستگاهی نیز شناخته میشود. این موسیقی ارزشمند، ترکیبی از دستگاهها، نغمهها و آوازهایی است که از روزگاران بسیار قدیم، حتی پیش از میلاد مسیح، تاکنون در میان مردم ایران زنده و جاری بوده است. در بخشهای بعدی این نوشته در وبلاگ آرین لوتوس، شما را با گونههای مختلف دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی آشنا خواهیم کرد.
مفهوم دستگاه
دستگاه در موسیقی، مجموعهای از بخشهای مختلف است که بر پایهی یک نظم و ارتباط درونی، به شکل سنتی در کنار یکدیگر قرار میگیرند و هر کدام حالت و فضای ویژهی خود را دارند. به نظر میآید چینش این بخشها در یک دستگاه بر اساس هماهنگی و نزدیکی آنها به هم صورت میگیرد؛ هر دستگاه از بخش مشخصی آغاز میشود و در پایان نیز به همان بخش بازمیگردد. دستگاه به عنوان یک کل منسجم، به نوازندگان و خوانندگان کمک میکند تا فاصلههای موسیقایی هر بخش و ارتباط آن با بخشهای دیگر همان دستگاه را بهتر درک کنند و اجرا نمایند.
دیدگاه ها نسبت به لفظ دستگاه
واژه «دستگاه» از نظر بیشتر کارشناسان، به حالت و جای دست روی دسته سازهایی مانند تار و سهتار اشاره دارد (یعنی ترکیبی است از «دست» و «گاه» به معنای مکان یا موقعیت، مانند ایستگاه یا پاسگاه).
اما برخی دیگر بر این باورند که «گاه» ممکن است از واژه «گات» ریشه گرفته و به نوشتههای اوستایی پیوند خورده باشد.
طرفداران نظر اول توضیح میدهند که در گذشته به پردههای ساز «دستان» میگفتند. بنابراین نام دستگاههایی مانند سهگاه و چهارگاه، به جای گرفتن دست روی این دستانها اشاره دارد.
کاربرد واژه دستگاه در معنای موسیقایی آن، ظاهراً نخستین بار در نوشتهای با عنوان «رساله در بیان علم موسیقی و دانستن شعبات او» دیده شده است. این رساله احتمالاً پیش از سال ۹۷۴ هجری قمری نوشته شده و در آن برخی از مقامهای موسیقی، «صاحب دستگاه» توصیف شدهاند.
بیشتر منابع امروزی از هفت دستگاه نام میبرند و علاوه بر آن، پنج آواز را نیز معرفی میکنند که هر کدام بخشی از یکی از این هفت دستگاه به شمار میروند. این دستگاهها عبارتند از: همایون؛ ماهور؛ شور؛ سهگاه؛ چهارگاه؛ راستپنجگاه و نوا. با این حال، برخی منابع، آوازهایی را که دیگران زیرمجموعه دستگاههای شور و همایون میدانند، یک دستگاه مستقل به حساب آورده و شمار کل دستگاهها را ۱۲ یا ۱۳ عدد ذکر کردهاند.
آشنایی با انواع دستگاههای موسیقی سنتی
در این بخش شما را با گونههای مختلف دستگاههای موسیقی اصیل ایرانی و نمونههایی از هر کدام آشنا میکنیم.
موسیقی سنتی ایران از مجموعهای به نام دستگاه تشکیل شده است. هر دستگاه فضای احساسی و ملودی خاص خود را دارد و مانند یک مسیر برای نواختن و خواندن عمل میکند.
برخی از دستگاههای اصلی عبارتند از:
– **شور**: که حال و هوایی آرام و گاه غمگین دارد. تصنیف “مرغ سحر” نمونهای آشنا از این دستگاه است.
– **همایون**: دارای حالتی عمیق و عارفانه است. گوشه “لیلی و مجنون” در این دستگاه جای دارد.
– **ماهور**: فضایی شاد و فرحبخش دارد. قطعه معروف “رنگ ماهور” از نمونههای آن است.
– **سهگاه**: حسی حماسی و غرورآمیز را منتقل میکند. آواز “زال و رودابه” در این دستگاه اجرا میشود.
– **چهارگاه**: با صلابت و شکوه همراه است. تصنیف “ای ایران” نمونهای از این دستگاه محسوب میشود.
– **راستپنجگاه**: حالتی روحانی و معنوی دارد و کمتر در میان عموم رواج یافته است.
هر یک از این دستگاهها خود شامل بخشهای کوچکتری به نام “گوشه” هستند که نوازندگان و خوانندگان با حرکت بین این گوشهها، قطعات زیبایی را خلق میکنند.
دستگاه همایون؛
دستگاه همایون بر اساس آواز اصفهان شکل گرفته است. بخشهای مختلف یا گوشههای این دستگاه عبارتند از: درآمد، جامهدران، چکاوک، بیداد، بیات راجع، اوج، طرز، ضجه موره، شمعونی، موالیان، نیداوود، لیلی و مجنون، شکوه، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، شوشتری، بختیاری و موالف، عزال، ده ناصری، راز و نیاز، میگلی و مثنوی.
به عنوان مثال، تصنیف «شد خزان گلشن آشنایی» با صدای جواد بدیعزاده و آهنگ مشهور «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شدهاند. همچنین آهنگ «کاروان» با اجرای شهرام ناظری، که بارها در تلویزیون همراه با تصاویری از شهدای جنگ پخش شده، یکی دیگر از نمونههای شناختهشده در دستگاه همایون است.
دستگاه ماهور؛
گوشههای اصلی دستگاه ماهور شامل این موارد است: درآمد، داد، گشایش، فیلی، شکسته، شکسته قرهباغ، مجلسافروز، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابوری، نصیرخانی، چهارپاره (طوسی)، مرادخانی، قرائی، بوسلیک، آذر بایجانی، زیرافکند، حصار ماهور، نیریز، نهیب، عراق، محیر، آشوراوند، اصفهانک، حزین، نغمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبداله، صفیر راک، ساقینامه، صوفینامه ، کشتهمرده و مثنوی.
به عنوان مثال، آهنگ مشهور «مرغ سحر» که ساخته مرتضی نیداوود است، یکی از نمونههای شناختهشده در این دستگاه به شمار میرود. مرتضی نیداوود از شاگردان برجسته میرزا حسینقلی و درویش خان بود و خود نیز از استادان ردیف موسیقی ایرانی محسوب میشود. آغاز این آهنگ به طور کامل از درآمد ماهور الهام گرفته است. همچنین قطعاتی مانند «ز من نگارم خبر ندارد» از آلبوم آهنگ وفا و «ز دست محبوب» از آلبوم شب وصل نیز در دستگاه ماهور اجرا شدهاند.
دستگاه شور ؛
دستگاه شور از چند آواز اصلی به نامهای ابوعطا، بیات ترک، دشتی و افشاری تشکیل شده است. گوشههای مختلف این دستگاه عبارتند از: درآمد خارا، کرشمه، رهاب، سلمک، شهناز، نغمه، قرچه، رضوی، حسینی، عزال، زیرکش سلمک، حزین و فرود، گلریز، صفا، بزرگ، دو بیتی، قجر، ملانازی، گرایلی، مجلسافروز، عاشقکش و مثنوی.
به عنوان مثال، آلبوم «یاد ایام» با صدای استاد محمدرضا شجریان و به ویژه خود قطعهٔ «یاد ایام»، نمونهای بسیار خوب از اجرای دستگاه شور است. همچنین آلبوم «زیباترین» با خوانندگی علیرضا افتخاری و آلبوم «مرا عاشق» با صدای شهرام ناظری، دو نمونهٔ شناختهشدهٔ دیگر از این دستگاه مهم موسیقی هستند.
دستگاه سهگاه؛
اجزای اصلی دستگاه سهگاه شامل این بخشهاست: درآمد، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، مثنوی مخالف، زنگ شتر، جغتائی، مسیحی، شاه ختائی و رهامی.
برخی بر این باورند که سهگاه از دستگاه چهارگاه سرچشمه گرفته است. دستگاه سهگاه علاوه بر حس نشاطآور و انرژیبخش که از ویژگیهای اصلی چهارگاه است، در برخی قسمتها حال و هوای شاد و سرخوشانه نیز پیدا میکند که این تغییر احساس، به دلیل جابهجایی یکی دو نت کوچک در آن ایجاد میشود. این دستگاه از جهاتی شبیه به دستگاه شور نیز هست و در کل، گزینه مناسبی برای بالا بردن حال و هوای درونی شماست!
به عنوان نمونه: آهنگ «رسوای زمانه» با صدای علیرضا قربانی در آلبومی به همین نام که با همکاری همایون خرم ساخته شده، در این دستگاه اجرا شده است. همچنین تصنیف «آسمان عشق» در آلبومش با همین نام و قطعات «تار زلف»، «غم عشق» و «دل شیدا» در آلبوم «رسوای دل» و به ویژه آهنگهای «از غم عشق تو» در همین آلبوم، نمونههای بسیار خوبی برای شناخت و درک دستگاه سهگاه هستند.
دستگاه چهارگاه؛
اجزای اصلی دستگاه چهارگاه عبارتند از: درآمد، زابل، حصار، پیشزنگوله، زنگوله، نغمه، بستهنگار، مویه، مخالف، مغلوب، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، معربد، لزگی، شب فرخ، نحوی و رهامی.
برخی از دستگاههای موسیقی ایرانی با زمان خاصی از روز پیوند دارند و معمولاً گوش دادن به آنها در آن زمان، احساس خوشایندی ایجاد میکند. چهارگاه دستگاهی است که به طور کامل به هنگام صبح تعلق دارد.
به عنوان نمونه: قطعه مشهور «سلام» ساخته کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» حسین علیزاده به زیبایی نواخته شده، نمونهای عالی از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است. بسیاری از ما سالهاست که صبحهای خود را با شنیدن این قطعه آغاز میکنیم، بی آنکه بدانیم در این دستگاه ساخته شده است. آلبوم «دستان» محمدرضا شجریان نیز در چهارگاه اجرا شده است. همچنین قطعه بیکلام «دخترک ژولیده» ساخته علینقی وزیری که در این آلبوم وجود دارد، مثال خوبی برای شناخت فضای موسیقایی چهارگاه است.
دستگاه راست پنجگاه؛
بخشهای مختلف دستگاه راست پنجگاه با این نامها شناخته میشوند: درآمد، زنگوله، پروانه، نغمه، روحافزا، خسروانی، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بیات عجم، مبرقع، قرچه، بحر نور، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، راوندی، نفیر و نوروز، فرنگ و عراق.
این دستگاه از جمله دستگاههای موسیقی ایرانی است که کمتر از آن استفاده شده و امروزه چندان رایج نیست. راست پنجگاه از نظر ساختاری به دستگاه ماهور نزدیک است. در مسیر حرکت نتها برای اجرای بخشهای مختلف هر دستگاه، یک روند مشخص صعودی یا نزولی دیده میشود. نتها در دستگاه راست پنجگاه و ماهور یکسان هستند، اما شیوه حرکت و چرخش ملودی در این دو دستگاه با یکدیگر تفاوت دارد.
به عنوان مثال، آلبوم «چشمه نوش» و همچنین آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام «راز و نیاز»، دو نمونه بسیار خوب از اجرای این دستگاه به شمار میروند.
دستگاه نوا؛
اجزای اصلی دستگاه نوا عبارتند از: درآمد، گردانیه، نیشابورک، نغمه، بیات راجه، عشاق، عراق، حزین، نهفت، رهاب، گوشت، مثنوی گوشت، عشیران، مجلسی، خجسته، حسین، ملکحسینی، بوسلیک، نیریز، تختطاقدیس و شاهختائی.
به دلیل نزدیکی و شباهت این دستگاه به دستگاه شور، تشخیص آن نیازمند دقت و شناخت است. در حقیقت اگر با دستگاه شور به خوبی آشنا باشید، میتوانید تفاوتهای نغمههای نوا را از شور تشخیص دهید. اما اگر به دنبال حال و هوایی عمیق و گیرا هستید، شنیدن آثار این دستگاه نیز میتواند برای شما جذاب باشد.
به عنوان نمونه: تصنیف «رفتم در میخانه» و آلبوم «نوا مرکب خوانی» با صدای محمدرضا شجریان، دو اثر شناختهشده در این دستگاه هستند. همچنین «کنسرت نوا» اثر حسین علیزاده که یک دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» از همین هنرمند، از دیگر نمونههای برجسته در دستگاه نوا محسوب میشوند.
