آشنایی با موسیقی ترکمن صحرا
در سرتاسر ایران، می‌توان آهنگ‌های محلی و پرمایه‌ای را کشف کرد که هر یک روایتگر داستانی کهن هستند. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، سفری به منطقه ترکمن‌صحرا خواهیم داشت و با آواها و نواهای مردمان این دیار آشنا می‌شویم. مردم این سامان، اصالت و سنت‌های خود را پاس داشته و هنوز هم موسیقی بومی خود را با همتی استوار و با حفظ همه ریزه‌کاری‌هایش زنده نگه می‌دارند. موسیقی در زندگی روزمره آنان جایگاه ویژه‌ای دارد و در بسیاری از رویدادها مانند جشن‌ها، بازی‌های محلی، مراسم سوگواری، جشن میلاد پیامبر، رسیدن سرپرست خانواده به سن شصت و سه سالگی، تولد نوزادان، مراسم ختنه‌سوران و عروسی‌ها طنین می‌افکند. از این رو، آشنایی با موسیقی ترکمن‌صحرا می‌تواند دریچه‌ای به روی تاریخ غنی موسیقی ایران بگشاید و دانسته‌های ارزشمندی به ما هدیه کند.
محتوای موسیقی ترکمن صحرا چگونه است؟
موسیقی منطقه ترکمن صحرا، در واقع همان آهنگ‌های محلی است که میان مردم ترکمن در ایران، ترکمنستان و افغانستان رایج است. بخش بزرگی از این موسیقی، بازتاب‌دهنده رنج‌ها و سختی‌هایی است که این مردم در طول تاریخ متحمل شده‌اند. در این آواها به روشنی می‌توان نوای غمگین و شکوه‌هایی را احساس کرد که تا اعماق روح شنونده نفوذ می‌کنند. برخی بر این باورند که همین درونمایه غمبار باعث شده که موسیقی ترکمن‌ها، برخلاف دیگر مناطق ایران، با رقص و سازهای ضربهای همراه نباشد. در موسیقی محلی ترکمن، نه تنها جایی برای رقص وجود ندارد، بلکه از سازهای کوبه‌ای هم اساساً استفاده نمی‌شود. علاوه بر موضوع محوری رنج و اندوه که قلب موسیقی ترکمن را تشکیل می‌دهد، گونه‌های دیگری نیز در این منطقه رواج دارند که در ادامه به برخی از آن‌ها خواهیم پرداخت.
موسیقی عاطفی
در سبک موسیقی هودی که در منطقه ترکمن صحرا رواج دارد، مادران با خواندن آوازی پراحساس و اندوهگین، عمیق‌ترین احساسات خود را نسبت به فرزندانشان بیان می‌کنند.
موسیقی تغزلی
این ترانه درباره دوری از کسی است که دوستش داریم و به دو سبک اجرا می‌شود.
نوع اول را “لاله‌خوانی” می‌نامند. در این سبک، یک دختر جوان در جمع دوستانش شروع به خواندن می‌کند و نوازنده‌ای با یک ساز به نام قاووز (که به آن زنبورک هم می‌گویند) او را همراهی می‌کند.
نوع دوم “چوپانی‌خوانی” نام دارد. در این سبک، چوپان است که می‌خواند و خودش با نواختن نی، آوازش را همراهی می‌کند.
موسیقی حماسی رزمی
به این سبک از موسیقی، بخشی گفته می‌شود. هنرمندان بخشی با نواختن ساز دوتار، داستان‌های پهلوانی و حماسی را به سبک کهن نقل و روایت می‌کنند.
موسیقی آیینی
محتوای این اثر درباره پیوند میان انسان و پروردگار و دیگر موضوعات مربوط به روح و معنویت است.
سازهای موسیقی ترکمن صحرا
موسیقی ترکمن صحرا بیشتر با ساز دوتار شناخته می‌شود که از نوع کوچک آن به نام «تامدیر» استفاده می‌شود. کمانچه نیز در این منطقه نواخته می‌شود، اما به گفته محمدرضا درویشی، این ساز ریشه ترکمنی ندارد. از سازهای دیگر این منطقه می‌توان به غیجک، تویدیک و غووز (چنگ) اشاره کرد. همان‌طور که پیش‌تر گفتیم، در موسیقی ترکمن صحرا سازهای کوبه‌ای وجود ندارد؛ با این حال، ریتم و ضرب از ویژگی‌های اصلی این موسیقی است. نوازندگان این منطقه حتی هنگام کوک کردن سازشان هم به ریتم توجه می‌کنند. مسئولیت نشان دادن ضرب آهنگ‌ها بر عهده نوازندگان دوتار است که با حرکت انگشتان روی صفحه ساز، ضربهای ترانه‌ها و ملودی‌ها را مشخص می‌کنند.
به نوازندگان ترکمن صحرا چه می‌گویند؟
در میان ترکمن‌ها به کسانی که همزمان با نواختن دوتار، آواز می‌خوانند و داستان‌ها و تاریخ قوم خود را روایت می‌کنند، «بخشی» گفته می‌شود. به فردی که تنها ساز دوتار می‌نوازد نیز «دوتارچی» یا «سازنده» می‌گویند. در بسیاری از موارد، واژه بخشی برای دیگر هنرمندان موسیقی مانند نوازندگان، خوانندگان و تک‌نوازان نیز به کار می‌رود.
این واژه حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ سال است که رواج یافته؛ پیش از آن، از کلمه «اوزان» استفاده می‌شد. با این حال، مختوم قلی، شاعر و عارف نامدار ترکمن، در یکی از شعرهایش این دو واژه را هم‌معنا به کار برده است:
« اگر به ایل سعادت روی کند، بخشی و اوزان در آیند »
