تفاوت ساز تنبور و سه تار
سازهای تنبور و سهتار ممکن است در ابتدا شبیه به هم به نظر برسند، اما در واقع این دو ساز با یکدیگر تفاوتهای زیادی دارند. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، به بررسی این تفاوتها میپردازیم. اگر دوست دارید بیشتر با فرق بین تنبور و سهتار آشنا شوید، تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.
ساز تنبور
تنبور یک ساز قدیمی است که ریشه آن به ایران و کشورهای عربی برمیگردد و از دسته سازهای شبیه به عود محسوب میشود. این ساز را میتوان یکی از کهنترین سازهای زهی دانست که با زخمه زدن نواخته میشود. ویژگی اصلی آن، داشتن کاسه، دستهای بلند و سیمهایی است که از دیرباز روی آن قرار داشته. پژوهشها نشان میدهد قدمت تنبور به ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمیگردد.
این ساز معمولاً از چوب درخت توت ساخته میشود و ظاهری شامل یک دسته بلند و کاسهای شبیه به گلابی دارد. کاسه تنبور به دو شکل ساخته میشود: نوع یکتکه که روش سنتی و قدیمی است، و نوع چندتکه که در سالهای اخیر با الهام از کاسه سهتار رواج یافته است.
طول تنبور حدود ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر است و سه سیم دارد؛ یک سیم به عنوان واخوان و دو سیم اصلی. در گذشته، بنا به گفته فارابی، این ساز تنها یک یا دو سیم اصلی داشت، اما امروزه معمولاً با سه سیم ساخته و نواخته میشود. تنبور در مجموع چهارده پرده (که به آن دستان نیز میگویند) دارد و فاقد ربعپرده است.
ساز سه تار
سهتار یکی از سازهای سنتی ایران است که با کشیدن ناخن روی سیمهایش به صدا درمیآید. این ساز معمولاً با انگشت اشاره دست راست نواخته میشود.
سهتار چهار سیم دارد که جنس آنها از فلز است و در طول ساز از پایین تا بالا کشیده شدهاند. روی دستهٔ سهتار، معمولاً ۲۸ پرده بسته میشود که با حرکت دادن آنها زیر و بم صدا تغییر میکند. صدای سهتار بسیار نرم و آرام است و دامنهٔ صدایی آن حدود سه اکتاو است.
این ساز از نظر تاریخی به سازهای قدیمی مانند دوتار و تنبور نزدیک است، اما امروزه در دستهبندی سازهای ایرانی، بیشتر شبیه به تار شناخته میشود. سهتار صدایی لطیف و مخملی دارد و در ساخت آن از چوب، فلز و رشتههای نایلونی یا طبیعی استفاده میشود.
هر سازی با توجه به ویژگیهای خود، امکان اجرای تکنیکهای گوناگونی را فراهم میکند. سهتار نیز تکنیکهای مخصوص خود را دارد. این ساز معمولاً به صورت نشسته و به شکل افقی روی پا گذاشته میشود، به طوری که دستهاش در سمت چپ و کاسهاش در سمت راست نوازنده قرار میگیرد. نوازنده با دست چپ پردهها را میگیرد و با ناخن دست راست به سیمها ضربه میزند. به دلیل سبک بودن ساز، برخی آن را در حالت ایستاده نیز مینوازند.
تفاوت ساز تنبور و سه تار
بر اساس اطلاعات موجود، ساز سهتار با الهام از ساز تنبور ساخته شده است. به همین دلیل، این دو ساز شباهتهای زیادی به هم دارند. تنبور که به نوعی نیای سهتار محسوب میشود، با تمام انگشتان دست نواخته میشود. در مقابل، سهتار معمولاً فقط با سه انگشت اشاره، وسط و حلقه نواخته میشود؛ البته گاهی استثناهایی هم در نحوه نواختن دیده میشود.
از دیگر تفاوتهای تنبور و سهتار میتوان به تعداد پردهها و سیمهای آنها اشاره کرد. تنبور دارای چهار سیم است. سهتار هم مانند تنبور چهار سیم دارد، اما سیم چهارم آن جدیدتر است و بعداً به این ساز اضافه شده است. درباره پردهها نیز باید گفت که سهتار معمولاً بین ۲۵ تا ۲۸ پرده متحرک روی دسته خود دارد، در حالی که تنبور بین ۱۳ تا ۱۸ پرده دارد.
تفاوت مهم دیگر این است که ساز سهتار به تنهایی نمیتواند در یک اجرای گروهی حاضر شود، چون حجم صدای آن بسیار کم است؛ مگر اینکه از ابزارهای الکترونیکی برای تقویت صدا استفاده شود. به همین دلیل، برای نواختن سهتار باید محیطی آرام و بدون سر و صدا انتخاب کرد تا صدای آن به خوبی شنیده شود.
سایر تفاوت های بارز سه تار و تنبور
ساز سهتار از چهار سیم فلزی (از جنس فولاد و برنج) تشکیل شده که در امتداد طول دسته، از قسمت کاسه تا انتهای پنجه کشیده شدهاند. جالب است بدانید در گذشته این ساز تنها سه سیم داشت و بعدها سیم چهارم به آن اضافه شد.
ساز تار معمولاً دو یا سه سیم و ۱۴ پرده دارد که با فاصلههای مشخصی (بر اساس اکتاو) روی دسته قرار گرفتهاند.
تنبور نسبت به سهتار کاسهای بزرگتر و دستهای کوتاهتر دارد. در مقابل، کاسه سهتار کوچکتر است و جنس رویه آن از چوب ساخته میشود.
تنبور بهطور سنتی ۱۴ پرده و دو سیم دارد، اما امروزه معمولاً با سه سیم نواخته میشود. سهتار اما ۲۵ پرده متحرک دارد که جنس آنها از روده حیوانات یا ابریشم است.
برای ساخت کاسه تنبور معمولاً از چوب درخت توت استفاده میشود و دسته آن از چوب گردو ساخته میشود. گاهی برای تزئینات از چوبهای دیگری مانند شمشاد، عناب یا آبنوس نیز بهره میبرند.
در ساخت سهتار نیز معمولاً از چوب گردو و توت برای بخشهایی مانند بدنه، صفحه و دسته استفاده میشود. سیمها از جنس فلز برنج و فولاد هستند و برای تزئین قسمتهایی مثل دسته، شیطانک و سیمگیر از استخوان بهره میگیرند.
ساز تنبور دو یا سه گوشی چوبی (و در برخی نمونههای خاص تا پنج گوشی) دارد که معمولاً از چوب بید ساخته میشوند. این ساز جعبه گوشی (لانه کوک) ندارد و گوشیها مستقیماً داخل سوراخهای انتهای دسته قرار میگیرند.
دسته سهتار بین ۴۰ تا ۴۸ سانتیمتر طول دارد. بخشی که گوشیها در آن قرار میگیرند حدود ۱۲ سانتیمتر است و پهنای دسته نیز حدود ۳ سانتیمتر میباشد.
در تنبور، طول دسته به همراه سرپنجه بین ۴۳ تا ۵۴٫۷ سانتیمتر است. اگر سرپنجه را جدا در نظر بگیریم، طول دسته بین ۳۵ تا ۴۱٫۵ سانتیمتر و طول سرپنجه بین ۱۲ تا ۱۳٫۷ سانتیمتر خواهد بود. پهنای دسته تنبور نیز بین ۲ تا ۳ سانتیمتر متغیر است.
وسعت صدای سهتار نزدیک به سه اکتاو است. اما تنبور به دلیل بزرگتر بودن کاسهاش، صدایی با حجم و طنین بیشتری تولید میکند.
