درویش خان، مبتکر فرم امروزی پیش درآمد
هر قطعه موسیقی از قسمتهای گوناگونی تشکیل میشود و هر قسمت نقش و اهمیت ویژه خود را دارد. پیشدرآمد نیز بخش مهمی از اجرای موسیقی ایرانی به شمار میرود، اما چه کسی این بخش را به قطعات موسیقی اضافه کرد؟ بر اساس منابع تاریخی، درویش خان را به عنوان کسی میشناسند که شکل امروزی پیشدرآمد را ابداع کرد. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با درویش خان آشنا خواهید شد.
درویش خان سرچشمه فرم امروزی پیش درآمد
درویشخان که نام اصلی او غلامحسین درویش است، در سال ۱۲۵۱ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. او از استادان بزرگ و شناختهشدهی موسیقی ایرانی در سالهای پایانی حکومت قاجار به شمار میرود و از چهرههای اثرگذار و صاحب سبک در موسیقی آن دوران بود.
آثار معروفی مانند تصنیف بهار دلکش، تصنیف ز من نگارم و چند قطعهی رنگ و پیش از او به یادگار مانده است.
درویشخان رهبری ارکستر کنسرتهای انجمن اخوت را نیز بر عهده داشت که با پشتیبانی صفاعلی ظهیرالدوله برگزار میشد. او را از پایهگذاران و کسانی میدانند که فرم پیشدرآمد را در موسیقی ایرانی ایجاد و گسترش دادند.
پیش درآمد به زبان ساده
همانطور که میدانید، پیشدرآمد قطعهای است که در آغاز یک سمفونی نواخته میشود. در موسیقی ایرانی نیز پیشدرآمد قالبی ریتمیک است که پیش از درآمدِ یک دستگاه یا آواز اجرا میگردد و به همین دلیل آن را “پیشدرآمد” مینامند. این قطعه معمولاً در شروع یک اجرای موسیقی، به عنوان بخش نخست برنامه، ارائه میشود.
ابداع فرم پیشدرآمد
برای نخستین بار، رکنالدین مختاری در انجمنی به نام زمزمه پیشنهاد کرد که قطعهای ریتمیک پیش از شروع بخش اصلی کنسرت اجرا شود. به تدریج، موسیقیدانان نامداری مانند درویشخان احساس کردند که به قالبهای مشخص و از پیش تعریفشدهای برای این بخش نیاز است. بنابراین، آنان چندین گونه مختلف از پیشدرآمد را در دستگاههای گوناگون موسیقی ایرانی پدید آوردند.
اگرچه واژهٔ پیشدرآمد پیش از دوران میرزا عبدالله و آقا حسینقلی نیز استفاده میشده و فرمهای مشابه آن در نوشتههای قدیمی موسیقی مانند آثار فارابی و ابن زیله دیده میشود، اما تا پایان دوره قاجار این فرم رایج نبود و برنامههای موسیقی معمولاً با تکنوازیهای مختلف آغاز میشد.
اختراع پیشدرآمد به شکل امروزی آن را به رکنالدین مختاری و درویشخان نسبت میدهند. رکنالدین خان پس از تشکیل انجمن اخوت و همهگیر شدن کنسرتهای موسیقی سنتی، قطعهای گروهی را برای اجرا در آغاز برنامه معرفی کرد که نام آن را پیشدرآمد گذاشتند.
پیش از اقدامات درویشخان، پیشدرآمد قطعهای کوتاه بود که فراتر از بخش درآمد یک دستگاه نمیرفت. درویشخان این قالب را گسترش داد و آن را در تمام گوشههای آواز پرورش داد و به این ترتیب، آن را به یک قطعه مستقل و کامل تبدیل کرد.
اهمیت پیش درآمد
یکی از نکات مهم درباره پیشدرآمد این است که برخلاف دیگر قالبهای معمول موسیقی سنتی ایران — که در آنها موسیقی بیشتر نقش همراهیکننده با خواننده یا رقصندگان را دارد — پیشدرآمد به طور مشخص بر نوازندگان و نمایش تواناییهای آنان تمرکز دارد.
همچنین پیشدرآمد همیشه پیش از درآمد دستگاه یا آواز اجرا نمیشود؛ گاهی پیش از اجرای گوشههای دیگر نیز یک پیشدرآمد ویژه مربوط به همان گوشه نواخته میشود.
علاوه بر پیشدرآمدهای فراوانی که توسط استادانی مانند درویشخان و رکنالدین خان ساخته شده، از آثار مشهور دیگر در این قالب میتوان به پیشدرآمد اصفهان ساخته مرتضی نیداوود و پیشدرآمد اصفهان اثر رضا محجوبی اشاره کرد. این دو قطعه به ترتیب الهامبخش موسیقی تیتراژ مجموعههای تلویزیونی هزار دستان و کیف انگلیسی بودهاند.
وفات
با توجه به این توضیحات، میتوان درویشخان را پایهگذار و نوآور پیشدرآمد به شکل امروزی آن دانست. او در دوم آذر ماه سال ۱۳۰۵ خورشیدی در تهران دار فانی را وداع گفت.
روحش شاد و یادش گرامی.
