ساز بالابان را بهتر بشناسیم

بالابان یک ساز موسیقی است که با دمیدن در آن نواخته می‌شود و دو زبانه دارد. این ساز بیشتر در مناطق آذربایجان ایران، کشور آذربایجان و ترکیه استفاده می‌شود و در بخش‌های شمال غربی ایران نیز بسیار پرطرفدار است.
صدای بالابان خیلی شبیه به ساز دودوک است و گاهی این دو با هم اشتباه گرفته می‌شوند؛ اما در واقع بالابان سازی مستقل و با ویژگی‌های خاص خود است. اگر کنجکاو هستید که بیشتر با این ساز آشنا شوید، در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس همراه ما بمانید.

ساختار ساز بالابان

بالابان از چند قسمت اصلی ساخته شده است: یک لوله یا بدنه، یک زبانه، یک قطعه برای تنظیم و یک کلاهک. در ادامه، هر یک از این بخش‌ها را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم.

استوانه

ساز گودا که با نام بالابان هم شناخته می‌شود، دارای بدنه‌ای است که طول آن حدود ۲۸ تا ۳۲ سانتی‌متر است. این بدنه معمولاً از چوب درختانی مثل زردآلو، فندق، گردو، توت یا شمشاد ساخته می‌شود. در گذشته، روی بدنه این ساز تنها ۶ سوراخ تعبیه می‌شد؛ اما امروزه تعداد این سوراخ‌ها به ۷ یا ۸ عدد افزایش یافته است. علاوه بر این، در پشت ساز نیز یک سوراخ جداگانه برای قرارگیری انگشت شست وجود دارد. قطر داخلی بدنه ساز نیز حدود ۱.۵ سانتی‌متر است.

آنش (زبانه)

زبانه این ساز از یک تکه نی به طول ده سانتی‌متر ساخته شده که انتهای آن پهن و صاف شده است. این زبانه، از نظر اندازه، بزرگ‌ترین و پهن‌ترین نوع زبانه‌ی دولایه در میان مناطق مختلف ایران به شمار می‌رود. این ویژگی باعث می‌شود لب‌های نوازنده به‌طور مستقیم با سطح پهن زبانه تماس پیدا کند و در نتیجه، نوازنده قادر خواهد بود با این ساز، تغییرات صوتی ظریف و زیبایی را ایجاد کند.

کلاهک

کلاهک به بخش تنظیم‌کننده متصل می‌شود تا نوازندگی راحت‌تر انجام شود. این قطعه معمولاً از چوب درختانی مانند بید، فندق، زغال‌اخته یا توت ساخته شده و به قسمت تنظیم‌کننده پیوند می‌خورد.

تنظیم‌کننده

این وسیله ۶ سانتی‌متر درازا و ۱ سانتی‌متر پهنا دارد و از چوب درخت بید یا مو ساخته می‌شود.

تاریخچه ساز بالابان

پیشینه ساز بالابان به روزهای آغازین دوره اسلامی در ایران می‌رسد. نام این ساز در کتاب‌های لغت ترکی و روسی نیز به شکل‌های بَلَبَن، بالَبَن و بالابَن دیده می‌شود. در فرهنگ لغت آذربایجانی-روسی، بالابان به سازی گفته می‌شود که اندازه‌ای نه‌چندان بزرگ دارد و شبیه ساز زرنا است. در لغتنامه‌های ترکی نیز این ساز، شبیه به نی توصیف شده که در منطقه ارزروم رواج دارد. در زبان روسی هم بالابان به عنوان یک ساز بادی با زبانه شناخته می‌شود که میان مردم قفقاز شمالی و ایران رایج است.