سه تار سازی با چهار تار !
سه تار سازی با چهار تار !
با شنیدن نام سهتار، شاید فکر کنید که این ساز سه رشته سیم دارد. اما در حقیقت، سهتار چهار سیم دارد که از جنس فولاد و برنز هستند و در طول دستهی ساز، از قسمت پایینی تا انتهای آن کشیده شدهاند.
سهتار یکی از سازهای ایرانی است که در گروه سازهای زهی و مضرابی قرار میگیرد و با ناخن انگشتان دست نواخته میشود. این ساز از سازهای کهن و اصیل ایران به شمار میرود که در گذشته در منطقهی غرب آسیا رواج داشته است.
سهتار از خانوادهی سازهای زهی است و شکل آن مانند تار میباشد، با این تفاوت که کاسهی آن کوچکتر و به شکل یکپارچه و گلابی است. همچنین رویهی کاسهی سهتار از چوب ساخته شده است.
تاریخچه سه تار
در روند دگرگونی سازهای کهن ایران، سهتار از تبار عود باستانی و تنبور خراسان پدید آمده است. این ساز را میتوان در نقشهای بازمانده از روزگار ساسانی و حتی پیش از آن دید؛ بنابراین میتوان قدمت آن را بیش از هزار سال برآورد کرد. به مرور زمان، شکل ظاهری و محل پردههای آن دگرگون شده تا به صورت سهتار امروزی درآمده است.
در دوره قاجار و به ویژه در زمان میرزا علیاکبر خان فراهانی و پسرانش میرزا عبدالله و آقا حسینقلی، سهتار نیز همانند تار، یکی از سازهایی بود که ردیفهای موسیقی ایرانی با آن نواخته میشد. این روند تا امروز ادامه یافته و اکنون سهتار در موسیقی ایرانی جایگاه خود را به عنوان سازی مستقل و اصیل، همپایه تار، تثبیت کرده است.
سهتار یکی از سازهای ملی ایران به شمار میرود و چون به قوم یا منطقهای ویژه وابسته نیست، آن را در دسته سازهای شهری میدانند.
ساختار ساز
خرک سهتار در مقایسه با تار کوتاهتر است و دستهی آن نیز باریکتر میباشد. این ساز جعبهی گوشی ندارد و چهار گوشی آن به این شکل قرار گرفتهاند: دو گوشی در قسمت جلویی انتهای دسته (سر ساز) و دو گوشی دیگر در سطح کناری که هنگام نواختن در بالاترین قسمت قرار میگیرند.
در گذشته معمولاً ۲۲ پرده روی دستهی ساز بسته میشد، اما امروزه تعداد پردهها بین ۲۲ تا ۲۸ متغیر است. سهتار رایج چهار سیم فلزی دارد. سیم اول سفید (سیم دو)، سیم دوم زرد (سیم سل)، سیم سوم سفید و مشابه سیم اول، و سیم چهارم زرد است. این سیمها به ترتیب مشخصی کوک میشوند.
صدای سهتار نرم و ظریف است. چون با ناخن انگشت سبابه دست راست نواخته میشود، صدای آن به طور مستقیم با احساسات و حالت درونی نوازنده پیوند میخورد. به همین دلیل سهتار را اغلب همراه تنهایی و خلوت میدانند.
بسیاری از شنوندگان، صدای سهتار را غمگین و حزنآلود مییابند. با این حال، نوازندگان امروزی موسیقی ایرانی با هدف گسترش موسیقی مدرن، آثاری خلق کردهاند که حالوهوایی کاملاً متفاوت با تصور رایج از این ساز در دو دههی گذشته دارد.
سهتار؛ سازی با چهار سیم!
اجزا سه تار
ساز سهتار از دو بخش اصلی تشکیل شده است: کاسه و دسته. در انتهای بخش دسته، قسمتای به نام پنجه قرار دارد که گوشیهای ساز در آن نصب میشوند.
کاسه ساز سه تار
کاسهٔ سهتار از نظر شکل شبیه به کاسهٔ سازهایی مانند عود و تنبور است، اما اندازهای کوچکتر دارد و به شکل یک گلابی است. طول این کاسه معمولاً بین ۲۶ تا ۳۰ سانتیمتر، عرض آن حدود ۱۲ تا ۱۶ سانتیمتر و عمق آن نزدیک به ۱۳ سانتیمتر است. برای ساخت آن هم معمولاً از چوب درختانی مانند توت یا گردو استفاده میشود.
صفحه ساز سه تار
سطح کاسهٔ سهتار با یک لایه نازک چوبی پوشانده شده که به آن «صفحه» میگویند. روی این صفحه چند سوراخ کوچک وجود دارد تا صدا از آنها خارج شود. معمولاً دست راست نوازنده روی این صفحه قرار میگیرد. البته اگر نوازنده چپدست باشد، این حالت برعکس میشود و دست چپ روی صفحه قرار میگیرد.
سوراخهای روی صفحه
این روزنهها برای کنترل و تغییر آوای ساز در نظر گرفته شدهاند.
دسته ساز سه تار
طول دسته بین ۴۰ تا ۴۸ سانتیمتر است. بخشی که گوشیها روی آن نصب میشوند، حدود ۱۲ سانتیمتر درازا دارد و پهنای دسته نیز معمولاً ۳ سانتیمتر است.
برخی از سازندگان، برای زیبایی بیشتر و همچنین بالا بردن دوام ساز، روی دسته را با نوعی استخوان میپوشانند که اغلب از استخوان شتر تهیه میشود.
شیار کنار دسته
این قطعه، یک شکاف یا راه باریک است که هنگام کشیدن و بستن پردهها از آن عبور میکند.
سر دسته
بخشی از ساز که گوشیهای کوک بر روی آن نصب شدهاند.
خرک
خرک، قطعهای کوچک و قابل حرکت است که روی صفحهٔ ساز و در فاصلهٔ حدود سه انگشت از لبهٔ پایینی کاسه قرار میگیرد. پهنای خرک در ساز سهتار معمولاً بین ۵ تا ۶ سانتیمتر و بلندایش کمتر از ۱ سانتیمتر است و آن را از چوب میسازند.
سیمها پس از گذشتن از شیارهای سطح خرک، در امتداد دستهٔ ساز حرکت میکنند و پس از عبور از شیطانک، به گوشیها متصل میشوند.
سیم
سهتار دارای چهار رشته سیم فلزی است که با کشیدن ناخن انگشت اشاره به صدا درمیآیند.
سیمگیر
سیمگیر در انتهای کاسه ساز نصب میشود و کارش محکم نگه داشتن سیمهاست. در قدیم، این قطعه را بیشتر از استخوان میساختند؛ ولی امروزه معمولاً از چوب برای ساخت آن استفاده میکنند.
شیطانک
شیطانک در فاصلهای میان بخش اصلی دسته و گوشیهای ساز قرار دارد و معمولاً از جنس استخوان یا پلاستیک ساخته میشود. کار اصلی شیطانک، راهنمایی و جدا کردن سیمها از یکدیگر در بخش بالایی دسته ساز است.
گوشی
سیمها یک سرشان به سیمگیر روی کاسه ساز وصل است و سر دیگرشان به گوشیهایی که روی دسته ساز قرار دارند. با چرخاندن این گوشیها میتوان سیمها را سفت یا شل کرد و در نتیجه ساز را کوک نمود.
پرده
پردهها در ساز سهتار، نوارهای نازکی از جنس رودهٔ حیوانات یا ابریشم هستند. این نخها به صورت سهتایی یا چهارتایی در عرض دستهٔ ساز بسته میشوند و کارشان مشخص کردن فاصلههای نتهای موسیقی است.
تعداد این پردهها معمولاً ۲۶ عدد است. یکی از این پردهها دقیقاً قبل از قطعهای به نام «شیطانک» بسته میشود و فاصلهای که با شیطانک دارد، بر کیفیت صدای سهتار تأثیر میگذارد.
کوک ساز سهتار
هر چهار سیم سهتار با کمک گوشیهایی که در انتهای دستهی آن قرار دارد، کوک میشوند.
معمولاً برای کوک سهتار و تار، سیم اول روی نت «دو» تنظیم میشود و سایر سیمها نیز نسبت به همین سیم اول کوک میگردند. این نت «دو» در سهتار، معادل نت «سی وسط» (Middle C) در پیانو است. در موسیقی ایرانی، نت «دو» معمولاً یک پرده پایینتر از نت «دو» در موسیقی کلاسیک در نظر گرفته میشود که با نت «سی بِمُل» روی دیاپازون برابر است.
روش نوازندگی
نوازندگان سهتار معمولاً در حالت نشسته روی زمین یا صندلی ساز مینوازند. آنها کاسه سهتار را به شکل کج و با زاویه تقریباً ۴۵ درجه روی ران پای راست خود قرار میدهند. سپس با انگشتان دست چپ روی دسته ساز حرکت میکنند و پردهها (یا همان دستانها) را میفشارند. همزمان با انگشت اشاره دست راست به سیمها ضربه میزنند.
به طور معمول، برای نواختن سهتار از سه انگشت اشاره، وسط و حلقه دست چپ استفاده میشود و گاهی نیز انگشت کوچک به کار میآید. اما برخی نوازندگان ماهر و استادان، از انگشت شست دست چپ نیز برای گرفتن پردههای سیم بم کمک میگیرند.
هنگام نواختن سهتار، اگر نزدیک به خرک به سیمها ضربه بزنید، صدایی تیز و کمی خشن به گوش میرسد. اما اگر همین ضربه را نزدیک به قسمت بالایی دسته ساز (نزدیک به گلوی ساز) بزنید، صدای نرمتر و رساتری تولید میشود که به آن صدای پخته و ملایم میگویند.
سهتار، همانطور که از نامش پیداست، سه سیم یا سه تار اصلی دارد. البته در برخی موارد، یک تار چهارم نیز به آن اضافه میشود که نقش همراهیکننده و تکمیلکننده صدا را ایفا میکند. بنابراین، این ساز بهطور معمول سه تار دارد، اما گاهی با چهار تار نیز دیده میشود.
خصوصیات سه تار
۱ – این ساز در مقایسه با بیشتر سازهای دیگر، صدای کمحجمتری دارد. اما این صدای کم، بسیار نرم، گیرا، ظریف و خوشایند است.
۲ – در میان سازهای زهی که با مضراب نواخته میشوند، این ساز تنها سازی است که مضراب جداگانه ندارد و با ناخن انگشت سبابه نواخته میشود. این ویژگی، حس ویژهای به نوازنده میدهد و صمیمیت بیشتری بین او و سازش ایجاد میکند.
۳ – اندازه کوچک، وزن کم و نحوه در آغوش گرفتن ساز هنگام نوازندگی، به ایجاد یک ارتباط عمیق و احساسی بین نوازنده و ساز کمک زیادی میکند.
۴ – کمحجم بودن صدای این ساز باعث شده کمتر در جمعهای بزرگ شنیده شود و از سوی دیگر، جایگاه منحصربهفرد خود را در لحظات خلوت نوازنده و شنونده حفظ و تقویت کند.
۵ – از آنجا که مضراب سهتار در حالت عادی به چند سیم برخورد میکند، امکان ایجاد کوکهای گوناگون و نتهای چندگانه روی این ساز وجود دارد (مانند روشهای نوینی که استاد احمد عبادی در کوک سهتار ابداع کرد و شامل هفتاد کوک مختلف میشود).
۶ – به دلیل تعداد محدود سیمها، نبود اجزای تغییردهنده صدا مانند سیمهای همصدا، و نداشتن پوست (برخلاف ساز تار)، صدای این ساز بسیار خالص و نافذ است. همچنین کمتر پیش میآید که در میانۀ نواختن، کوک آن تغییر کند.
۷ – این ساز از جمله معدود سازهایی است که وقتی چند عدد از آن با هم نواخته میشوند (گروهنوازی سهتار)، زیبایی و جذابیت خاص خود را دارد.
نوازندگان پیشین
از میان کسانی که در گذشتههای دور و نزدیک، این ساز را به زیبایی مینواختند، میتوان این هنرمندان را نام برد: میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، نورعلی برومند، ارسلان درگاهی، یوسف فروتن، سعید هرمزی، داریوش صفوت، احمد عبادی، جلال ذوالفنون، محمدرضا لطفی، پرویز مشکاتیان و داریوش طلایی.
نوازندگان کنونی
از میان نوازندگان امروز میتوان این هنرمندان را نام برد: حسین علیزاده؛ داریوش پیرنیاکان؛ مجید درخشانی؛ کیوان ساکت؛ حمید متبسم؛ مسعود شعاری؛ کیهان کلهر؛ بهداد بابایی؛ حافظ ناظری؛ زیدالله طلوعی؛ بهراد توکلی؛ محمد فیروزی؛ محسن نامجو و پرواز همای.
آموزش سه تار
این ساز به خاطر صدای زیبا و جذابش بسیار پرطرفدار است. اگر شما هم دوست دارید سهتار بنوازید، آموزشگاه آرین لوتوس مفتخر است که با تشکیل کلاسهای آموزشی زیر نظر استادان باتجربه، لحظات شیرین و بهیادماندنیای برای هنرجویان خود فراهم کند.
