شمشال مادر سازهای بادی
سازهایی مانند نی، فلوت، شمشال و موارد مشابه، با دمیدن هوا در بخشی از ساز به صدا درمیآیند. این سازها گونههای گوناگونی دارند که به دلیل ساختار و ویژگیهای خود با یکدیگر متفاوت هستند. در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با ساز شمشال که به عنوان مادر سازهای بادی شناخته میشود، آشنا خواهید شد.
ساز شمشال
شمشال یک ساز بادی و نوعی نی ساخته شده از فلز است. این ساز از گذشتههای دور در منطقه کردستان رواج داشته و یکی از سازهای قدیمی این دیار محسوب میشود. شمشال در اصل سازی چوپانی است که تاریخچه بسیار طولانی دارد، تا جایی که میتوان آن را نیای سازهای بادی دانست.
شمشال مادر سازهای بادی
موسیقی کردی از گذشتههای دور تا به امروز، همواره شنوندگان فراوانی را به خود جذب کرده و هر کسی که به آن گوش میسپارد، با خود همراه میسازد. قوم کرد بیش از شش هزار سال است که شهرنشینی دارد و به باور هنرمندان این سرزمین، ساز شمشال کهنترین سازی است که با زندگی این مردم پیوند خورده است.
موسیقی کردی حال و هوایی داستانگونه دارد؛ گویی هر نغمه و آوای آن، روایتگر تاریخ و سرگذشت این قوم است.
کارشناسان موسیقی کردی معتقدند که این موسیقی برای پاسداری از زبان، ادبیات، فرهنگ، داستانها و در یک کلام، برای حفظ تمدن و گذشته مردم کرد پدید آمده و در واقع روایتکننده فرهنگ آنان است.
سرزمین کردستان زادگاه بسیاری از خوانندگان و نوازندگان مشهور ایران است. به گونهای که دستگاههای موسیقی ایرانی مانند ماهور، شور، نوا، همایون، سهگاه، چهارگاه و راست پنجگاه و همچنین گوشههای موسیقی بسیاری که با این دستگاهها به کمال رسیدهاند، ریشه در این دیار دارند.
سازهایی مانند نی، سرنا، نایه، دهل، دف، تنبک، تنبور، کمانچه، دیوان و شمشال از جمله سازهای موسیقی کردی هستند. هر یک از این سازها ریشهای عمیق در دل سرزمین کردستان دارند و نبود هر کدام، موسیقی این خطهٔ هنرپرور را ناقص و ناتوان میسازد.
ساختمان شمشال
شمشال یکی از کهنترین و پرکاربردترین سازهای منطقه کردستان است و برای نواختن مقامها و آهنگهای محلی از آن استفاده میشود.
این ساز از یک لوله فلزی تشکیل شده که شش سوراخ در روی آن و یک سوراخ در پشت آن قرار دارد. طول شمشال حدود ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر و پهنای آن نزدیک به ۱٫۷۵ سانتیمتر است.
از شمشال در جشنهای عروسی و مراسم شاد برای همراهی با آواز و رقص کردی استفاده میکنند. گاهی اوقات با سازهای دیگری مانند تنبک و دف همنوازی میکند و گاه هم به تنهایی نواخته میشود. این ساز در مراسم سوگواری نیز به کار میرود.
صدای شمشال
این ساز از نظر صدایی و گسترهی نُتها، در دستهی سازهای بم قرار میگیرد و صدای ویژه و رسایی دارد.
طریقهٔ نوازندگی
وقتی نوازنده ساز را روی لبهایش میگذارد و با ایجاد یک روزنهٔ کوچک بین لبها، هوا را به لبهٔ تیغهمانند سر ساز میدمد، صدا به وجود میآید. معمولاً نوازندگان شمشال، صدایی به نام «بم ترکیبی» ایجاد میکنند که در آن، نتهای بم و زیر ساز با مهارت بسیار در هم میآمیزند.
یکی از ویژگیهای مهم شمشال که نوازنده از آن بهره میبرد، تکنیک «تنفس برگردان» است. در این روش، نوازنده باید آنقدر ماهر باشد که همزمان از راه بینی نفس بکشد و از هوای ذخیره شده در دهانش برای نواختن استفاده کند تا صدای ساز پیوسته بماند و قطع نشود.
این کار باعث میشود نوای ساز بدون وقفه ادامه یابد.
طرز ساختن شمشال در گذشته
در گذشته، ساز شمشال را از چوب، نی و حتی استخوان بال پرندههایی مانند عقاب میساختند. روش ساخت آن در روزگار قدیم به این شکل بود:
ابتدا یک تکه نی به طول چهل تا پنجاه سانتیمتر میبریدند و داخل آن شیر میریختند. پس از آنکه شیر جذب نی میشد، نی را روی لانهٔ مورچهها میگذاشتند تا مورچهها مواد داخل آن را کامل بخورند و فقط یک پوستهٔ بسیار نازک و سبک از نی باقی بماند.
برای زیباتر شدن و محکمتر شدن نی، حلقههایی از چوب ترِ آلبالوی وحشی به اندازههای یکسان میساختند. این حلقهها را با فاصلههای دلخواه روی نی قرار میدادند تا هم ظاهر ساز زیباتر شود و هم استحکام آن چند برابر شود.
نکتهٔ دیگر این است که هوایی که داخل نی جریان پیدا میکند، تأثیر زیادی روی کیفیت صدای شمشال میگذارد.
در مرحلهٔ آخر، در فاصلهٔ چهار سانتیمتری انتهای نی، حدود شش یا هفت سوراخ به قطر نیم سانتیمتر ایجاد میکردند که فاصلهٔ هر سوراخ از دیگری تقریباً سه سانتیمتر بود.
بهترین نوع شمشال را معمولاً خود نوازندهاش میسازد.
