معرفی کامل ساز سنتور
معرفی کامل ساز سنتور
سنتور یک ساز ایرانی با صدایی زیبا و گوشنواز است. در فرهنگ دهخدا درباره این ساز آمده: «از سازهای ایرانی به شکل ذوزنقه که دارای سیمهای بسیاری است و با دو زخمه چوبی نواخته میشود. رایجترین نوع سنتور (۹ خرکی) دارای ۷۲ سیم است که به دستههای ۴ تایی و در ۱۸ دسته تقسیم میشود.»
بررسیهای تاریخی نشان میدهد سنتور یکی از قدیمیترین سازهای منطقه ایران است. قدیمیترین اثری که از این ساز پیدا شده، مربوط به سنگتراشیهای دوره آشور و حدود ۵۵۹ سال پیش از میلاد است. در این تصاویر سنگی، در مراسمی که برای پادشاه آشور بانیپال برگزار شده، سازی دیده میشود که بسیار شبیه به سنتور امروزی است.
ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، تاریخدان مشهور و نویسنده کتاب مروج الذهب، وقتی به توصیف موسیقی دوره ساسانیان میپردازد، از ساز سنتور با نام «سنطور» یاد میکند. در نوشتههای قدیمی و آثار دانشمندانی مانند ابونصر فارابی و ابن سینا نیز چندین بار نام این ساز ذکر شده است.
عبدالقادر مراغهای نیز سازی به نام «طوفان» را معرفی کرد که شباهت زیادی به سنتور داشت، با این تفاوت که برای هر نت فقط یک سیم داشت و کوک آن با جابهجا کردن خرکها انجام میشد.
سنتور در اشعار
نام ساز سنتور در اشعار منوچهری دامغانی نیز به چشم میخورد.
کبک ناقوس زن و شارک سنتورزن است فاخته نای زن و بط شده تنبور زنا
تاریخچه سنتور
از زمانهای قدیم، به ویژه در روزگار آشوریها و بابلیها (حدود ۶۶۹ سال پیش از میلاد)، نگارهها و کندهکاریهایی باقی مانده که نشان میدهد مردم آن دوران سازی تقریباً شبیه به ذوذنقه داشتند که مانند سنتور امروزی بود. آن را با یک ریسمان یا نخی به گردن خود آویزان میکردند و با آن موسیقی مینواختند.
اشیاء و نشانههای بهدستآمده از گذشته گواهی میدهند که این ساز نخست از ایران به سرزمینهای دیگر رفته و در آنجا با نامهای گوناگون شناخته شده است.
به عنوان نمونه، در چین به آن «یان-کین» میگویند، در اروپای شرقی «دالسیمر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مکپر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در آمریکا «زیتر» نامیده میشود. البته شکل و شیوهٔ استفاده از این ساز در هر کشور کمی متفاوت است.
همچنین در بخشهایی از ارمنستان و گرجستان نیز ساز سنتور بسیار پرطرفدار است و رواج زیادی دارد.
سنتور، سازی کاملاً ایرانی
سنتور یک ساز اصیل ایرانی است. برخی معتقدند که ابونصر فارابی خالق این ساز بوده است. سنتور نیز مانند بربط که آن هم سازی ایرانی است، بعدها به کشورهای دیگر راه یافت.
پژوهشگران زیادی فکر میکنند که سنتور در گذشتههای بسیار دور از ایران به سرزمینهای دیگر آسیا سفر کرده است. به همین دلیل امروزه سازهای بسیار شبیه به سنتور در کشورهایی مانند عراق، ترکیه، سوریه، مصر، پاکستان، هند، تاجیکستان، چین، ویتنام، کره، اوکراین و دیگر مناطق آسیای میانه و حتی در یونان نواخته میشود.
اگر به نقاشیها و تصویرهای کوچک قدیمی که از سدههای گذشته باقی مانده نگاه کنیم، متوجه میشویم سنتوری که امروز در دستان نوازندگان میبینیم، در واقع همان سازی است که از حدود صد و پنجاه سال پیش (در دوره قاجار) به شکل و شمایل امروزیاش در اختیار هنرمندان ایرانی قرار گرفته است.
برای نمونه، سنتورهای به جا مانده از استادانی مانند محمدصادق خان (که قدیمیترین صدای ضبط شده از سنتور در دوره قاجار متعلق به اوست)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، از نظر اندازه، تعداد خرکها و روش ساخت، بسیار شبیه به سنتورهای رایج امروزی هستند.
مطالعه تاریخچه و تغییرات ساز سنتور نشان میدهد که این ساز در سده اخیر، سبکها و روشهای نواختن بسیار متنوعی را به خود دیده است. به طوری که حتی با یک نگاه کلی میتوان گفت دست کم ۱۵ سبک و مکتب مختلف و شناخته شده در نوازندگی سنتور فعال و مشهور هستند.
نوازندگان نامدار قدیم سنتور
از نوازندگان سرشناس و بهنام گذشتهی سنتور میتوان به محمدصادق خان، علیاکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا و ابوالحسن صبا اشاره کرد.
نوازندگان دهههای اخیر
در میان موسیقیدانان و نوازندگان سالهای اخیر نیز نامهای بزرگی میدرخشند. از جمله این استادان میتوان به فرامرز پایور، محمد حیدری، پرویز مشکاتیان، داریوش صفوت، حسین ملک، فضلالله توکل، منصور صارمی، مجید نجاحی، مجید کیانی، ارفع اطرایی، سوسن دهلوی، رضا شفیعیان، پشنگ کامکار، جواد بطحایی، اردوان کامکار، سیامک آقایی و حسین پرنیا اشاره کرد.
سازندگان مشهور سنتور
از میان هنرمندانی که در ساختن سنتور مهارت داشتهاند، نام مهدی ناظمی و داریوش سالاری بهعنوان استادان برجسته این رشته شناخته میشود.
اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور
سنتور یکی از سازهای زهی است که با مضراب نواخته میشود. این ساز شکل هندسی منظمی دارد و از یک جعبه ذوزنقهای ساخته شده که نقش تقویت صدا را ایفا میکند. در این جعبه، بلندترین ضلعِ موازی رو به نوازنده قرار میگیرد و دو ضلع مورب با اندازه یکسان، دو سمت موازی را به هم وصل میکنند.
در مدلهای معمولی، طول بلندترین ضلع نزدیک به نوازنده ۹۰ سانتیمتر و کوچکترین ضلع (سمت مقابل نوازنده) ۳۵ سانتیمتر است. اضلاع مورب کناری نیز معمولاً ۳۸ سانتیمتر طول دارند. ارتفاع جعبه سنتور بین ۸ تا ۱۰ سانتیمتر است و تمام بخشهای آن از چوبهایی مانند گردو یا سرو ساخته میشود.
روی سطح بالایی ساز، دو سوراخ گلشکل وجود دارد. این سوراخها علاوه بر زیبایی، باعث نرمی و شفافیت صدای سنتور میشوند. روی صفحه سنتور، دو ردیف پایه چوبی کوچک به نام «خرک» قرار میگیرد. خرکهای سمت راست نزدیک به لبه راست ساز هستند و خرکهای سمت چپ کمی از لبه چپ فاصله دارند.
به فاصله بین خرکهای ردیف چپ و لبه چپ ساز، «پشت خرک» گفته میشود. در سنتورهای رایج امروزی، هر ردیف شامل ۹ خرک است که سطح ساز را به چهار بخش تقسیم میکند. با توجه به جنس سیمهایی که از روی این خرکها عبور میکنند، هر بخش وظیفه تولید محدوده خاصی از صداها با فرکانسهای معین را بر عهده دارد.
محدوده صدادهی سنتور
سنتور از نظر محدوده صوتی، یکی از وسیعترین سازهای ایرانی محسوب میشود و میتواند حدود چهار اکتاو را پوشش دهد. صدای این ساز شفاف و درخشان است و هم به صورت تکنوازی و هم در اجرای گروهی، عملکرد بسیار خوبی دارد.
اما کوک کردن سنتور کار آسانی نیست و زمان زیادی میبرد. دلیل این موضوع آن است که در سازهای امروزی، از روی هر خرک چهار سیم عبور میکند که باید دقیقاً همصدا کوک شوند. اگر حتی یکی از این چهار سیم کمی با بقیه تفاوت داشته باشد، صدای آن نت کاملاً نادرست خواهد شد. به همین خاطر، کوک سنتور نیازمند دقت و حوصله فراوان است.
هر سیم در سمت راست ساز، به قطعهای به نام «گوشی» پیچیده شده است. گوشیها با استفاده از یک ابزار به نام «چکش» یا «کلید» سنتور قابل چرخش هستند. با چرخاندن گوشی، طول سیم تغییر میکند و در نتیجه فرکانس و صدای آن عوض میشود. سر دیگر سیم نیز به کمک یک قلاب، به بخشی به نام «سیمگیر» متصل میشود.
سیم های سنتور دو دسته اند :
سیمهای ساخته شده از آلیاژ برنج، صداهای بم و کلفت ایجاد میکنند و به صورت یکی در میان روی خرکهای ردیف سمت راست ساز قرار میگیرند. سیمهای «سفید» که از آلیاژ نیکل تولید شدهاند، برای ایجاد صداهای زیر و نازک به کار میروند و به تناوب روی خرکهای ردیف سمت چپ نصب شدهاند.
جالب است بدانید که بیش از صد سال پیش، وقتی سیمهای فلزی امروزی وجود نداشت، سازندگان سنتور از رودهی گوسفند به جای سیم استفاده میکردند.
نواختن سنتور با دو چوب باریک به نام «مضراب» یا «زخمه» انجام میشود. این چوبها در واقع رابط بین دستهای نوازنده و سیمهای ساز هستند و نوازنده به کمک آنها بر روی سنتور موسیقی اجرا میکند.
هر مضراب از چهار بخش اصلی تشکیل شده است: سر مضراب، ساقه، حلقه و دم. انگشتان دست با نظم و روش مشخصی داخل حلقهی مضراب قرار میگیرند و نوازنده با چرخاندن مچ دست و استفاده از سر مضراب، ضربهها را روی سیمها وارد میکند.
در گذشته مضرابها فاقد نمد بودند، اما امروزه معمولاً به سر مضرابها نمد میچسبانند که این کار باعث نرمتر و لطیفتر شدن صدای سنتور میشود.
انواع ساز سنتور در ایران
در ایران انواع مختلفی از سنتور ساخته میشود که از نظر شکل و کاربرد با هم تفاوت دارند. این انواع شامل سنتورهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ خرک، سنتور لاکوک، سنتور سیکوک (که اندازهاش از سنتور لاکوک کوچکتر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم میشود.
سنتوری که امروزه بیشتر در ایران استفاده میشود، معمولاً «سل کوک ۹ خرک» نام دارد و ۷۲ سیم روی آن قرار گرفته است.
همانطور که پیشتر گفته شد، سنتور از نظر دامنه صوتی، یکی از وسیعترین سازهای ایرانی است. با این حال، این ساز همهی فواصل کروماتیک مورد نیاز در موسیقی ایرانی را ندارد. به عبارت دیگر، با وجود گستردگی، محدودیتهایی نیز در آن دیده میشود و این محدودیتها بیشتر به نحوه کوک کردن آن برمیگردد.
برای نمونه، وقتی نوازنده بخواهد از یک دستگاه موسیقی به دستگاه دیگر برود، با دشواری روبرو میشود. در چنین شرایطی مجبور است کوک یکی از نتها را کمی عوض کند یا خرکها را جابهجا نماید. این جابهجایی میتواند تعادل بین سیمهای سفید و سیمهای پشت خرک را به هم بزند.
برای حل این مشکل، چند سال پیش با پیشنهاد استاد حسین دهلوی، دو نوع سنتور جدید به نامهای «سنتور کروماتیک» و «سنتور کروماتیک بم» طراحی و ساخته شد.
سنتور کروماتیک همان محدوده صدایی سنتورهای معمولی را دارد، اما خرکهای بیشتری (۳۰ خرک) روی آن قرار گرفته و همهی اصوات کروماتیک را نیز تولید میکند. کاربرد این نوع سنتور بیشتر در ارکسترها است، اما همین ویژگی باعث میشود انعطاف ساز برای اجرای تکنیکهای سریع مقداری کمتر شود.
سنتور، یکی از سازهای کهن و خوشصدای موسیقی ایرانی است. این ساز به شکل جعبهای ذوزنقهای ساخته میشود و روی آن سیمهای بسیاری در ردیفهای موازی کشیده شدهاند. نوازنده برای نواختن سنتور، با دو چوب نازک به نام مضراب، بر سیمها ضربه میزند و صدایی دلنشین و زنگدار تولید میکند.
سنتور معمولاً از چوب گردو، سرو یا توت ساخته میشود و هر گروه از سیمهای آن، یک نت موسیقی را اجرا میکنند. این ساز قابلیت اجرای ملودیهای متنوع و همچنین ریتمهای زیبا را دارد و هم به صورت تکنوازی و هم در کنار دیگر سازها قابل استفاده است.
یادگیری سنتور نیازمند تمرین و حوصله است، اما صدای گرم و آرامشبخش آن، لذت فراوانی به نوازنده و شنونده میبخشد. این ساز جایگاه ویژهای در موسیقی اصیل ایرانی دارد و صدای آن همواره یادآور نواهای سنتی و فرهنگ غنی این سرزمین است.
نوازندگی سنتور
سنتور با دو چوب باریک به نام «مضراب» یا «زخمه» نواخته میشود. در گذشته این مضرابها بدون نمد بودند، اما امروزه معمولاً به آنها نمد میچسبانند. این نمد باعث میشود صدای ساز نرمتر و کمتر زنگدار باشد.
اغلب پیش میآید که نوازنده باید با هر مضراب، نت جداگانهای را بنوازد. به همین خاطر، نواختن سنتور نه تنها به سریع و چابک بودن دستها نیاز دارد، بلکه تمرکز ذهنی بالایی نیز میطلبد. این مهارت فقط با تمرین زیاد و پیاپی به دست میآید.
کوک سنتور
کوک کردن سنتور کار سختی است و وقت زیادی میگیرد. دلیلش این است که در سنتورهای رایج، از روی هر خرک چهار سیم عبور میکند که باید دقیقاً همصدا کوک شوند. اگر حتی یکی از این چهار سیم روی یک خرک، کمی با بقیه تفاوت صدا داشته باشد، آن نت بهطور کامل نادرست به گوش میرسد.
کلاس سنتور
اگر به دنبال برترین مدرسان سنتور میگردید تا در محیطی آرام و دلپذیر این ساز زیبا را بیاموزید، ما در آموزشگاه موسیقی آرین لوتوس، به عنوان برترین مرکز آموزش موسیقی در شرق تهران، آمادهایم تا بهترین خدمات را به شما هنرجویان گرامی ارائه دهیم.
