همهچیز درباره ساز قوشمه یا قمشه
اگر عاشق موسیقی ایرانی هستید، قطعاً باید با سازهای محلی مختلف آشنا شوید. پیش از این، در نوشتههای وبلاگ آرین لوتوس، سازهای محلی زیادی را به شما معرفی کردهایم. امروز هم قصد داریم با هم به خراسان شمالی سفر کنیم و ساز قوشمه را بهتر بشناسیم.
قوشمه یک ساز بادی است که بیشتر در شهرهایی مانند قوچان، شروان، آشخانه و فاروج نواخته میشود. از این ساز معمولاً در مراسم شاد و رقص استفاده میشود و همراه با سازهای کوبهای مثل طبل، دهل و دف نواخته میشود.
نکته جالب این است که قوشمه یکی از کوچکترین سازهای دنیاست، اما میتواند صدای بسیار بلند و رسایی ایجاد کند. اگر دوست دارید بیشتر درباره این ساز بدانید، تا پایان این مطلب با ما همراه بمانید.
نامگذاری ساز قوشمه
برخی معتقدند که نام قوشمه به دلیل جنس این ساز انتخاب شده است. در قدیم این ساز را از استخوان پای پرندهای به نام قوش درست میکردند و به همین خاطر نام قوشمه را برای آن انتخاب کردند. برخی دیگر نیز بر این باورند که ریشه نام این ساز به معنای واژه قوش برمیگردد. قوش به معنای کنار هم قرار دادن و به هم پیوستن است. از آنجا که این ساز شبیه دو نی است که به یکدیگر متصل شدهاند، آن را قوشمه نامیدهاند. جالب است بدانید که این ساز نامهای دیگری هم دارد که کمتر شنیده میشوند. در مناطق مرکزی و غربی خراسان، مردم به آن دو نیه، دو سازه یا جفتی نیز میگویند.
ساختار ساز قوشمه
ساز قوشمه از دو لوله صوتی ساخته میشود. این لولهها معمولاً از استخوان پرندگان بزرگ مانند قوش، عقاب یا درنا درست میشوند؛ هرچند در بعضی موارد به جای استخوان از فلز نیز استفاده میگردد. طول این لولهها بستگی به اندازه استخوان پرنده دارد، ولی معمولاً بین ۱۴۵ تا ۱۷۰ میلیمتر است.برای درست کردن لولههای صوتی، ابتدا «استخوان سر بال» را از بدن پرنده جدا میکنند. بعد از صاف و صیقلی کردن استخوان، بین پنج تا هفت سوراخ یکسان روی آن ایجاد میکنند. قوشمههایی که هفت سوراخ دارند، بهترین نوع این ساز هستند و میتوان با آنها یک اکتاو کامل را نواخت.پس از سوراخ کردن استخوانها، آن دو را با موم، عسل یا چسب به هم وصل میکنند. لبه سوراخها نیز با سیمهای مزیّن از جنس مس تزئین میشود. مرحله بعدی ساختن سرساز یا سرپیک است.سرساز یک لوله ۳۰ تا ۴۰ میلیمتری است که از جنس برنج ساخته میشود؛ البته در قدیم این قسمت را از انتهای ساز نی برمیداشتند. امروزه یک استادکار باید این قطعه را با دقت برش دهد و سپس قمیش را با نخ به آن متصل کند. در پایان، سرساز نیز با چسب به لولههای صوتی چسبانده میشود.
قوشمهنوازی
پیش از شروع نواختن ساز قوشمه، نوازنده ابتدا با استفاده از زبان و آب دهان، ساز را کوک میکند. معمولاً هر دو لولهٔ صوتی قوشمه با یک صدا کوک میشوند؛ اما گاهی برای ایجاد تنوع و قدرت صوتی بیشتر، آنها را با کوک متفاوتی تنظیم میکنند. بعد از کوک کردن، نوازنده کار نواختن را آغاز میکند. یکی از مهمترین مهارتهایی که یک نوازندهٔ قوشمه باید داشته باشد، تکنیک «نفسگردان» است. در این روش، نوازنده باید بدون قطع کردن صدا در ساز بدمد و همزمان با ذخیره کردن هوا در گونههایش، وقتی ریههایش خالی شد، از راه بینی نفس بگیرد. اگر بخواهیم چند تن از مشهورترین نوازندگان این ساز را نام ببریم، میتوان از مرحوم علی ابچوری، علی اکبر بهاری و خان محمد آدینه یاد کرد.
ساز قوشمه و پیامدهای منفی آن برای حیات وحش
قوشمهنوازان با سابقه بر این باور بودند که برای درست کردن این ساز، باید لاشه یک عقاب را پیدا کرد. آنها اعتقاد داشتند اگر کسی عمداً عقاب را برای ساختن قوشمه بکشد، این کار نادرست است و ساز ساختهشده از چنین روشی، برکت و اثر خوبی نخواهد داشت. اما متأسفانه این عقیده ارزشمند در سالهای گذشته کمکم فراموش شده و به همین خاطر، شمار زیادی از عقابها در منطقه خراسان فقط برای ساخت قوشمه کشته شدهاند.
قوشمهای که از استخوان ساخته میشود، علاوه بر آنکه باعث کشته شدن حیوانات بیدفاع میشود، قیمت بسیار بالایی دارد و به راحتی میشکند. اگرچه استادان این ساز میگویند قوشمه استخوانی از نظر صدایی از همه بهتر است، اما به دلیل مشکلاتی که دارد، برخی از افراد کوشیدهاند تا نمونههای دیگری از جنس مس، پلاستیک یا آلومینیوم بسازند.
یکی از این افراد که در ساخت قوشمه از مواد غیراستخوانی نتیجه نسبتاً قابل قبولی گرفت، «حمید ذبیحی» از نوازندگان اهل سبزوار است. او با روش قالبگیری و تزریق پلاستیک، توانست قوشمهای پلاستیکی تولید کند که از کیفیت صدای مطلوبی برخوردار است.
امیدواریم در آینده، از شکار کردن بیرویه پرندگان برای ساخت ساز قوشمه جلوگیری شود.
