آرمونیکا یا هارمونیکای شیشه ای ، ساز بدنام و کشنده!
یکی از سازهای عجیب و غریب که همیشه با شایعات مختلفی همراه بوده، ساز آرمونیکا یا هارمونیکای شیشهای است. این ساز به دلایل گوناگونی، بعد از مدتی که طرفدار داشت، به شهرت بدی دچار شد. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با این ساز ویژه آشنا میشویم.
ساز موسیقی گِلَس هارمونیکا
ساز گلس هارمونیکا که با نام هارمونیکای شیشهای هم شناخته میشود، بر اساس همان روشی ساخته شده که با مالیدن انگشت خیس به لبه یک لیوان شیشهای، صدایی از آن ایجاد میشود.
این ساز از چندین کاسه شیشهای تشکیل شده که به ترتیب اندازه، روی یک میله افقی کنار هم چیده شدهاند. این مجموعه داخل یک ظرف کمعمق قرار میگیرد که در آن کمی آب ریخته شده است. با چرخاندن میله توسط یک پدال پایی، کاسهها میچرخند. وقتی نوازنده انگشتان مرطوب خود را به لبه این کاسههای چرخان میزند، نواهایی پاک و زنگوار به گوش میرسد. شدت این صداها ثابت است و چه با دست نواخته شوند و چه به صورت خودکار، تغییر نمیکند. مخترع این ساز بنجامین فرانکلین بود و آهنگسازان بزرگی مانند موتسارت، بتهوون و شوبرت برای آن قطعههایی تصنیف کردهاند.
مخترع ساز
بنجامین فرانکلین، یکی از پایهگذاران کشور آمریکا و از مخترعان مشهور دوران خود، در سال ۱۷۶۱ با الهام از جامهای مورد استفاده در مهمانیهای شام، آزمایشهای مختلفی را برای ساخت یک ساز موسیقی منحصربهفرد انجام داد.
دستاورد این تلاشها ساز جدیدی بود که نام آن را «آرمونیکا» یا «هارمونیکای شیشهای» گذاشتند. این ساز از ۳۷ حلقه شیشهای با اندازههای گوناگون تشکیل شده بود که با یک میله آهنی به هم متصل شده بودند. هر حلقه شیشهای با رنگی متفاوت مشخص شده بود تا نشاندهنده نتهای موسیقی باشد.
برخلاف نمونههای قدیمی که از جامهای پرآب استفاده میکردند، حلقههای شیشهای در ساز فرانکلین به صورت افقی کنار هم قرار گرفته بودند. این طراحی به نوازنده امکان میداد تا همزمان تا ۱۰ نت مختلف را بنوازد. برای نواختن این ساز، نوازنده باید انگشتان خود را مرطوب میکرد و آنها را روی لبه حلقههای شیشهای میچرخاند.
هارمونیکای شیشهای که با نام آرمونیکا نیز شناخته میشود، یک ساز موسیقی خاص است. این ساز نه از چوب یا فلز، بلکه از کاسههای شیشهای ساخته شده است. این کاسههای شیشهای در اندازههای مختلف کنار هم قرار گرفتهاند و هر کدام با لمس مرطوب دست، صدای خاص خود را تولید میکنند.
نوازنده با مالاندن انگشتان مرطوب خود به لبه این کاسههای شیشهای، آنها را به لرزش درمیآورد و نواهای زیبا و آرامشبخشی خلق میکند. صدای این ساز شفاف، لطیف و کمی رویایی است و حال و هوای خاصی به شنونده میبخشد.
این ساز در گذشته محبوبیت زیادی داشت و حتی موسیقیدانان بزرگ از آن در آثار خود استفاده کردهاند. امروزه نیز برخی از نوازندگان و هنرمندان، این ساز منحصر به فرد را مینوازند تا صدای متفاوت و جادویی آن را به گوش دیگران برسانند.
از محبوبیت تا بدنامی
آرمونیکا به خاطر صدای منحصر به فرد و ظاهر متفاوتش، خیلی سریع به یک ساز پرطرفدار تبدیل شد و در سراسر اروپا گسترش یافت. صدای آن به قدری رسا و بلند بود که از فاصلههای دور هم به خوبی شنیده میشد. این محبوبیت به حدی رسید که حتی ملکه فرانسه، «ماری آنتوانت»، نواختن آن را یاد گرفت، کارگاهی برای ساخت آن راه انداخت و هزاران عدد از این ساز تولید و به فروش رساند.
برخی نوشتههای غیررسمی نیز اشاره کردهاند که موتسارت قطعهای موسیقی برای این ساز عجیب تصنیف کرده است. تا اینجا همه چیز عادی و خوب پیش میرفت تا اینکه اخباری از یک مهمانی که در آن آرمونیکا نواخته شده بود، منتشر شد.
این اخبار سوالات زیادی به وجود آورد؛ مهمانانی که به صدای این «لیوانهای آواخوان» گوش داده بودند، دچار هذیانگویی و اثرات عجیبی بر مغزشان شده بودند. خیلی زود نوازندگان آرمونیکا یکی پس از دیگری از عوارض جانبی آن گفتند. لرزش بدن، آشفتگی ذهنی، احساس وزوز در گوش و حتی خطر جنون، نوازندگان را دربرگرفته و نگرانیهای گستردهای ایجاد کرده بود. آرمونیکا به عنوان ابزاری شرور شناخته شد که مردم را در معرض تهدید قرار میداد و در نتیجه هشدارها و توصیههای بهداشتی برای کسانی که با این ساز سروکار داشتند، صادر شد.
نت هایی با حس جنون
صدای این ساز حس دیوانگی را به شنونده منتقل میکرد، چرا که فرکانس آن بین ۱۰۰۰ تا ۴۰۰۰ هرتز قرار داشت و گوش انسان در تشخیص جهت صداها در این محدوده مشکل دارد. این ویژگی باعث میشد شنوندگان نتوانند منبع واقعی موسیقی را تشخیص دهند.
اما این تنها دلیل دیوانهوار بودن صدای ساز نبود. کریستالهای سربی که در ساخت آرمونیکا به کار رفته بود، باعث میشد افرادی که ساعات طولانی با آن کار میکردند، دچار حالتهایی مانند بیهوشی و هذیان شوند.
نوازندهای به نام «ماریان کِرچگزنر» در سن ۳۹ سالگی درگذشت. در نگاه اول، آرمونیکا عامل اصلی مرگ زودهنگام او شناخته شد، اما در واقع مقصر اصلی، ساز نبود بلکه مسمومیت با سرب بود که در سدههای هجدهم و نوزدهم در میان نوازندگان و شنوندگان این ساز شایع شده بود.
«فردریک روچیلد»، دانشمند و پژوهشگر آلمانی موسیقی، در این باره هشدار داد: اگر از هر مشکل عصبی رنج میبرید، هرگز آن را ننوازید؛ اگر سالم هستید، آن را ننوازید؛ و اگر احساس افسردگی یا غم دارید، باز هم از نواختن آن دوری کنید.
کمرنگ شدن مجبوبیت ساز
بسیاری از مشاهدات نشان میدهد که این ساز باعث ناآرامی روحی و شوریدگی احساسی در جمع میشده است؛ به همین دلیل آرمونیکا سازی مشکلساز شناخته شد و به تدریج از رونق افتاد. با این حال، حضور آن در اپرا ادامه یافت. «گائتانو دونیزتی» در اپرای تراژیک «لوچا دی لامرمو» از این ساز برای فضاسازی صحنهها بهره برد. بتهوون هم آهنگهایی برای آرمونیکا ساخت که هرگز منتشر نشد.
امروزه آرمونیکا طرفداران بسیار معدودی دارد و نمونههای نواختن آن در پلتفرمهایی مانند یوتیوب و اسپاتیفای انگشتشمار است. هنرمندانی مانند بیورک، دیوید گیلمور و تام ویتس از جمله افراد محدودی هستند که در آثار خود از این ساز استفاده کردهاند. با گذشت سالها، آرمونیکا هنوز هم به عنوان سازی جنجالی و ترسناک شناخته میشود.
