آشنایی با اصطلاح تحول مقام به دستگاه
مقام و دستگاه دو واژه کلیدی در موسیقی هستند. اگر میخواهید موسیقی سنتی را یاد بگیرید، خوب است ابتدا با معنی این دو اصطلاح آشنا شوید. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، پس از آن که به زبان ساده این دو مفهوم را توضیح دهیم، میگوییم که تحول مقام به دستگاه به چه معناست. تا پایان این مطلب با ما همراه بمانید.
مقام در موسیقی ایرانی
مقام یک روش دستهبندی در موسیقی است که در زمانهای گوناگون، از گذشته تا به امروز، برای طبقهبندی موسیقی ایرانی، ترکی، عربی و گونههای نزدیک به آنها (مانند موسیقی آذربایجانی و کردی) استفاده شده و هنوز هم کاربرد دارد.
تعریف و گروهبندی مقامها در طول زمان یکسان نبوده و در میان موسیقی ایرانی، ترکی و عربی نیز به طور کامل یکسان نیست، هرچند نقاط مشترک فراوانی بین آنها دیده میشود. بر اساس منابع معتبر، تعداد مقامهای اصلی در موسیقی ایرانی دوازده، در موسیقی ترکی سیزده و در موسیقی عربی تا چهارده عدد ثبت شده است.
دستگاه در موسیقی ایرانی
در سدههای گذشته، واژه «دستگاه» جایگزین اصطلاح «مقام» شده است. این کلمه به محل قرارگیری انگشتان دست نوازنده روی دسته ساز اشاره دارد (ترکیبی از «دست» + «گاه»). هر پرده از ساز، نشاندهنده یکی از حالتها یا گامهای موسیقیایی است. (در موسیقی قدیم ایران، «گاه» به معنای پرده ساز به کار میرفته است.) موسیقی سنتی ایرانی را در قالب هفت دستگاه دستهبندی کردهاند که بازمانده مقامهای دوازدهگانه دوران گذشته محسوب میشوند.
تحول مقام به دستگاه
تغییر از سیستم مقامی به دستگاهها، اصطلاحی است که برای بیان دگرگونی در شیوهٔ دستهبندی و آموزش موسیقی ایرانی به کار میرود. در این تحول، روش قدیمی طبقهبندی بر پایهٔ مقامها، با روش جدیدی که بر اساس دستگاههاست، جایگزین شد.
از سدهٔ چهارم تا نهم هجری، موسیقی نظری ایران از رونق خوبی برخوردار بود و از چارچوبی ادواری برای توصیف موسیقی با استفاده از مقامها کمک میگرفت. در این سیستم، دوازده مقام اصلی تعریف شده بود با این نامها: عشاق؛ نوا؛ بوسلیک؛ راست؛ عراق؛ اصفهان؛ زیر افکند؛ بزرگ؛ زنگوله؛ رهاوی؛ سینی و حجازی.
اما در سدهٔ نهم هجری، با پیروی حکمرانان ایرانی از افراد متعصب و بانفوذی که با موسیقی مخالف بودند، پیشرفت علمی موسیقی در ایران متوقف شد. در همین دوره، دگرگونیها و جابجاییهای بسیاری در ساختار موسیقی ایران روی داد.
شروع جدایی موسیقی ایران از نظام مبتنی بر مقامها دقیقاً
زمان دقیقی برای جدا شدن موسیقی ایرانی از سیستم مقامی وجود ندارد، اما به نظر میرسد این تغییر در دوره تیموریان (از قرن هشتم تا دهم هجری) آغاز شده باشد. در این روند، به تدریج مقامها کنار رفتند و دستگاهها جای آنها را گرفتند. این تغییر، سیستم جدیدی برای دستهبندی و آموزش موسیقی به وجود آورد که بعدها با نام ردیف شناخته شد.
در این سیستم معمولاً هفت دستگاه اصلی نام برده میشود: همایون، ماهور، شور، سهگاه، چهارگاه، راستپنجگاه و نوا. همچنین آوازهای فرعیای وجود دارند که در منابع مختلف، فهرست آنها کمی متفاوت است، اما معمولاً شامل این موارد میشوند: آواز دشتی، آواز ابو عطا، آواز بیات ترک، آواز افشاری، آواز شوشتری و آواز بیات اصفهان.
با این حال، چگونگی دگرگونی سیستم مقامی به دستگاهی، یکی از پرسشهای اساسی در تاریخ موسیقی ایران است که تحقیقات زیادی درباره آن انجام نشده. یکی از انتقادهای مطرح شده درباره این تحول این است که به جای پرداختن به موسیقی به عنوان یک دانش، تمرکز را تنها بر روی جنبه اجرایی و هنری آن گذاشته و نظریه روشن و جامعی درباره ماهیت موسیقی ارائه نمیدهد.
