آیا با اصطلاح چهار مضراب آشنایی دارید؟
آیا با اصطلاح چهار مضراب آشنایی دارید؟
چهارمضراب را میتوان یکی از کهنترین و ارزشمندترین قطعات ریتمیک در موسیقی ایرانی به شمار آورد. از نگاه تاریخی، نخستین بار نام این واژه در کتاب «بحر الالحان» نوشتهی «فرصتالدوله شیرازی» که در سال ۱۲۸۳ هجری قمری نگاشته شده، دیده میشود. در حقیقت، چهارمضراب اصطلاحی پرکاربرد در موسیقی سنتی ایران است و آهنگهای فراوانی بر پایهی آن ساخته شده که نام استادان برجستهی موسیقی را بر پیشانی خود دارند. همچنین چهارمضراب برای معرفی قطعهها یا گوشههایی به کار میرود که وزن و ضربآهنگ روشنی دارند. برای مطالعهی بیشتر در این زمینه میتوانید ادامهی این نوشته را در وبلاگ آرین لوتوس دنبال کنید.
آیا تا به حال اصطلاح “چهار مضراب” به گوشتان خورده است؟ این یک فرم موسیقایی در موسیقی سنتی ایرانی است که معمولاً با شور و هیجان و سرعت نسبتاً بالا اجرا میشود. همانطور که از نامش پیداست، در این فرم، چهار نت یا ضرب پیاپی و تکرارشونده وجود دارد که پایه و اساس قطعه را میسازد. چهارمضراب اغلب به عنوان پیشدرآمد یا بخشی از یک قطعه بزرگتر نواخته میشود و نوازنده در آن فرصت مییابد تا با نمایش مهارتهای تکنیکی خود، فضایی پرانرژی و جذاب خلق کند.
معنای لغوی چهارمضراب
درباره نام چهارمضراب تعریفهای گوناگونی مطرح شده است. علیاکبر دهخدا در کتاب لغتنامه خود اشاره کرده که این نام از اینجا آمده که نوازنده در هنگام اجرا، مضراب را روی چهار سیم تار میزند. (نقل به مضمون)
خاچی خاچیک، پژوهشگر ایرانی-ارمنی موسیقی، نیز توضیح داده است: “از آنجایی که سیمهای تار به شکل جفتجفت کنار هم قرار دارند و در قطعه چهارمضراب، همزمان به یک جفت سیم زیر و یک جفت سیم بم ضربه زده میشود، این نام برای آن انتخاب شده است.”
ژان دورینگ، خاورشناس و استاد دانشگاه سوربن، نظر دیگری دارد و بیان کرده است: “نام چهارمضراب به دلیل زدن چهار ضربه پیاپی با مضراب روی یک سیم به آن داده شده است.”
برونو نتل، موسیقیشناس اهل چکسلواکی، نیز این گونه بیان کرده: “این قطعه با چنان سرعتی اجرا میشود که گویی چهار نوازنده همزمان در حال زدن مضراب بر سازهای خود هستند.”
چهار مضراب در ساز پیانو
چهارمضراب در نواختن پیانو هم استفاده میشود. برپایه مدارک و یادداشتهای به جا مانده، این کار را مشیر همایون آغاز کرد. بعد از او، مرتضی محجوبی و جواد معروفی این شیوه را گسترش دادند و با مهارت بیشتری به کار گرفتند.
چهار مضراب به لحاظ ساختاری و فرمی
به بیان ساده، «چهارمضراب» یک قطعهی سازی است که معمولاً با سرعت بالا نواخته میشود و از نظر وزن میتواند در هر کدام از الگوهای ساده، ترکیبی یا لنگ ساخته و اجرا شود. معمولاً از چهارمضراب برای از بین بردن یکنواختی در میان بخشهای آوازی استفاده میکنند.
نکتهی مهم این است که چهارمضرابها برخلاف تصنیفها و رنگها، کمتر بر جملات آهنگین تأکید دارند. بلکه بیشتر روی نتهای مختلف، «پایه»های گوناگونی را اجرا میکنند و هدف اصلی آنها نمایش مهارت و تندنوازی نوازنده است.
معمولاً در چهارمضراب، وقتی یک ملودی به پایان میرسد، شنونده تا شروع جملهی بعدی، منتظر شنیدن پایه میماند. به عبارت دیگر، پایه در چهارمضراب هیچوقت قطع نمیشود. این پایهها در واقع الگوهای ریتمیک متفاوتی هستند که قطعه با آنها آغاز میشود و ممکن است تا پایان با همان الگو ادامه پیدا کند یا در طول قطعه تغییر کند.
ضربآهنگ نیز در چهارمضرابها
سرعت و وزن در قطعههای چهارمضراب با هم فرق میکند. بعضی از استادان موسیقی معتقدند وزنهای دوضربی و سهضربی از دیگر وزنها معمولتر هستند. اما در عمل و هنگام اجرا، آنچه در چهارمضراب بیش از سایر قالبها رواج دارد، وزنهای سهضربی (مانند ۶/۸ و ۱۶/۶) است. طول زمان اجرای چهارمضرابها نیز از ده ثانیه تا یک دقیقه متغیر است.
در نواختن چهارمضراب، یک الگوی ریتمیک مشخص چندین بار تکرار میشود. یک یا چند نت در این الگو ثابت باقی میمانند و نتهای دیگر که از یک میزان به میزان بعد عوض میشوند، معمولاً از یک روند صعودی یا نزولی پیروی میکنند. به این صورت که در هر میزان نسبت به میزان پیشین، یک درجه بالا میروند و پس از چند میزان، در جهت مخالف شروع به پایین آمدن میکنند تا به نقطه آغاز بازگردند.
در هنگام اجرا، تم اصلی معمولاً بر اساس درآمد دستگاهی شکل میگیرد که چهارمضراب (یا پیشدرآمد) در آن نواخته میشود. در حالی که ملودیهای بینابینی، معمولاً از دیگر گوشههای همان دستگاه گرفته میشوند. روحالله خالقی کاربرد اصلی چهارمضراب را تمرین و آمادهسازی نوازنده میدانست و از این نظر آن را با اتود در موسیقی غربی مقایسه کرده است. اما ساسان سپنتا هدف از اجرای چهارمضراب را ایجاد تنوع، جلوگیری از یکنواختی و نمایش مهارت نوازنده میداند.
