با اصطلاح فرم سونات آشنا شوید
اصطلاح فرم سونات، در واقع به ساختار یک موومان (بخش) در موسیقی اشاره دارد. برای بسیاری از علاقهمندان به موسیقی، آشنایی با این گونه اصطلاحات، هم مفید و هم ضروری است. در این قسمت از وبلاگ آرین لوتوس، فرم سونات به طور جامع و کامل بررسی شده است. خواهشمندیم تا پایان این نوشته همراه ما بمانید.
فرم سونات چیست؟
قوانین ساختاری سونات مانند قوانین فیزیک، سفت و سخت و تغییرناپذیر نیستند. با این حال، موومان اول یک سونات (که در سمفونیها نیز دیده میشود، زیرا سمفونی در اصل یک سونات برای ارکستر بزرگ است) معمولاً از یک چارچوب مشخص پیروی میکند.
به زبان ساده، این موومان اول سه بخش اصلی دارد: بخش معرفی، بخش گسترش و بخش بازگشت و جمعبندی.
در دوران موسیقی باروک، واژهٔ سونات میتوانست معانی مختلفی در سبک، فرم یا نوع سازبندی یک قطعه داشته باشد. از دورهٔ کلاسیک تا قرن بیستم، تعداد بسیار زیادی از آثار مهم موسیقی در قالب “فرم سونات” (که گاهی “فرم سونات – آلگرو” هم نامیده میشود) خلق شدهاند.
توجه داشته باشید که “فرم سونات” فقط به ساختار یک موومان واحد اشاره دارد و نباید آن را با خودِ “سونات” اشتباه گرفت که معمولاً به یک قطعهٔ کامل چندموومانی گفته میشود. موومانهای سریع ابتدایی در سمفونیها، سوناتها و کوارتتهای زهی دورهٔ کلاسیک، اغلب از فرم سونات استفاده میکنند. این فرم در موومانهای آهسته و حتی موومانهای سریع پایانی برخی آثار نیز به کار رفته است.
از لحاظ تاریخی سونات از کجا و چگونه شکل گرفته است؟
واژه سونات یا «سوناتا» در پایان سده شانزدهم رواج یافت تا موسیقیای که با ساز اجرا میشد را از موسیقی آوازی جدا کند. اگر قطعهای با ساز نواخته میشد، به آن سونات میگفتند و اگر با آواز خوانده میشد، کانتات یا «کانتاتا» نام داشت.
در آن دوران، وقتی چند ساز با هم ترکیب میشدند و گروه کوچکی را تشکیل میدادند، همین واژه ساده برای بیان مقصود کافی بود. اما وقتی این گروهها بزرگتر شدند و به ارکستر و سپس ارکستر سمفونیک تبدیل شدند، شرایط کمی پیچیدهتر گردید.
امروزه، سونات به قطعهای سازی گفته میشود که از چند بخش (موومان) تشکیل شده و توسط یک یا دو (و گاهی سه) نوازنده اجرا میشود. گاهی به گروههای کمی بزرگتر نیز سونات گفته میشود، مانند سونات زهی روسینی و مندلسون. در دوره باروک، گونهای از سونات رایج بود که در آن یک ساز زهی یا بادی ملودی اصلی را مینواخت و یک ساز کلیدی (مانند هارپسیکورد) آن را همراهی میکرد.
در سالهای ۱۶۰۰ تا ۱۶۵۰، قطعات سازی به نام کانتسونا در چند بخش ساخته میشدند که از نظر سرعت و ریتم با یکدیگر تفاوت داشتند. این بخشها به تدریج طولانیتر و تعدادشان کمتر شد و در نهایت به صورت موومانهایی جداگانه درآمدند. با رسیدن به سال ۱۶۵۰، کانتسونا و سونات در هم آمیختند و واژه سونات جایگزین کانتسونا گردید.
در موسیقی دوره باروک، انواع مختلفی از سونات مانند سونات کلیسا، سونات مجلسی، سونات برج و سونات کلاویه، هر کدام با ویژگیهای خاص خود، رواج داشتند.
از لحاظ ساختاری چه ویژگی هایی دارد؟
سونات بر اساس یک ساختار سه بخشی شکل میگیرد. به زبان ساده در موسیقی به آن فرم ABA میگویند. یعنی در ابتدا یک موضوع یا ملودی اصلی ارائه میشود، سپس آن موضوع گسترش و بسط داده میشود و در پایان، دوباره همان موضوع اولیه تکرار میگردد. نکته جالب درباره فرم سونات این است که این ساختار نه تنها امکان شکستن بسیاری از قواعد اولیه تئوری موسیقی را فراهم میکند، بلکه حتی آن را تشویق نیز مینماید. برای مثال، در یک قطعه سونات میتوان در میان قطعه، گام یا میزانسنجی (کسر میزان) را تغییر داد.
یک موومان دارای فرم سونات از سه بخش اصلی تشکیل مییابد:
یک قطعه سونات معمولاً از سه بخش اصلی تشکیل میشود:
۱- بخش معرفی نُتها (exposition)، که در آن نُتهای اصلی اثر برای نخستین بار معرفی میشوند؛
۲ – بخش گسترش (development)، که در آن نُتهای اصلی با تغییراتی جدید و خلاقانه ارائه میشوند؛
۳ – بخش بازگشت نُتها (recapitulation)، که در آن نُتهای اصلی دوباره و به شکلی آشنا تکرار میگردند.
«مهتاب» و «آپاسیوناتا»، نام دو سونات از بتهوون هستند (البته این نامها را خود بتهوون انتخاب نکرده، بلکه ناشران آثار او این عنوانها را برای قطعاتش برگزیدهاند). سوناتهای بتهوون، مانند سوناتهای دیگر آهنگسازان، ویژگیهای مشترکی دارند و به دلیل همین ویژگیهای مشترک است که همه آنها را با نام «سونات» میشناسیم.
