تفاوت سه تار کاسه بزرگ و کاسه کوچک
سهتار یکی از سازهای اصیل و پرطرفدار ایرانی است که صدای نرم و گیرایش، بسیاری از مردم را به خود جذب کرده است. این ساز بر اساس اندازهی کاسهاش به دو نوع اصلی تقسیم میشود: کاسه بزرگ و کاسه کوچک. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، تفاوتهای میان این دو نوع سهتار را بررسی میکنیم. امیدواریم تا پایان این مطلب با ما همراه بمانید.
معرفی سه تار
سهتار یکی از سازهای سنتی ایران است که با زخمه زدن به سیمهایش به صدا درمیآید. این ساز از نظر شکل و ساختار، به سازهای دوتار و تنبور شباهت دارد. یکی از ویژگیهای منحصر به فرد سهتار این است که تنها ساز ایرانی محسوب میشود که با ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته میشود (برای کسانی که با دست راست ساز مینوازند).
سهتار چهار سیم دارد که جنس آنها از فولاد و برنز است. این سیمها در امتداد طول ساز، از قسمت کاسه تا انتهای دسته کشیده شدهاند. روی دستهی سهتار، ۲۸ پرده وجود دارد که معمولاً از جنس رودهی حیوانات یا نوعی نخ مخصوص به نام کات گوت ساخته میشوند و قابل جابهجایی هستند.
صدای سهتار بسیار نازک و آرام است و دامنهی صوتی وسیعی دارد. این ساز میتواند از نتهای بسیار بم شروع کند و تا نتهای بسیار زیر ادامه دهد که در مجموع حدود سه اکتاو را پوشش میدهد. سهتار نقش مهمی در موسیقی سنتی ایران دارد و اگرچه اغلب به صورت تکنوازی استفاده میشود، ولی در اجراهای گروهی نیز گاهی به کار میرود.
کاسه سه تار
برای ساختن کاسهٔ سهتار معمولاً از چوب درخت توت بهره میگیرند. این کاسه میتواند هم از یک تکه چوب یکپارچه ساخته شود و هم از قطعههای کوچکِ به هم چسبیده. جالب است بدانید که این نوع چوب نهتنها کیفیت بالایی دارد، بلکه باعث میشود صدای ساز شفافتر و رساتر شود.
کاسهٔ سهتار در اصل از کاسههای سازهای عود و تنبور الهام گرفته شده، با این تفاوت که اندازهاش کوچکتر است و شکلی شبیه به میوهٔ گلابی دارد.
طول کاسهٔ سهتار معمولاً بین ۲۶ تا ۳۰ سانتیمتر و پهنای آن حدود ۱۲ تا ۱۶ سانتیمتر است. همچنین عمق آن را نیز میتوان تقریباً ۱۳ سانتیمتر در نظر گرفت.
انواع کاسه در سه تار
به طور کلی، سهتارها از نظر اندازه کاسه به دو دسته اصلی تقسیم میشوند: سهتار با کاسه بزرگ و سهتار با کاسه کوچک.
سهتارهایی که کاسه بزرگ دارند و معمولاً به نام سازنده معروفشان استاد مهدی کمالیان شناخته میشوند، اغلب صدای غلیظ و بمتری تولید میکنند.
در مقابل، سهتارهای با کاسه کوچک — که گاهی به نام استاد هاشمی معروفند — دارای صدایی زیر، شفاف و رسا هستند.
تفاوت اندازه سه تار کاسه بزرگ و کاسه کوچک چقدر است؟
قبل از اینکه به تفاوتهای سهتارهای با کاسه بزرگ و کوچک بپردازیم، خوب است یک نکته مهم را بدانید: تفاوت اندازه بین این دو نوع ساز آنقدر کم و نامحسوس است که تقریباً بدون استفاده از خطکش و اندازهگیری دقیق، نمیتوان متوجه آن شد.
اگر یک سهتار با کاسه بزرگ را کنار یک سهتار با کاسه کوچک بگذارید، تفاوت چشمگیری بین آنها مشاهده نخواهید کرد. به همین خاطر، تقریباً بیشتر هنرجویان، بدون اینکه بتوانند فرقی بین این دو تشخیص دهند، به صورت تصادفی یکی را انتخاب میکنند. اندازههای دقیق کاسه در انواع سهتار به شرح زیر است:
– کاسه کوچک با قطر دهانه ۱۴ تا ۱۴.۵ سانتیمتر
– کاسه متوسط با قطر دهانه ۱۵ تا ۱۵.۵ سانتیمتر
– کاسه بزرگ با قطر دهانه ۱۶ تا ۱۶.۵ سانتیمتر
نقش کاسه در کیفیت صدای سه تار
صدای سهتار زمانی به گوش میرسد که نوازنده با ناخن یا مضراب به سیمها ضربه میزند و آنها را به لرزش درمیآورد. هر بار که چیزی مرتعش میشود، در هوا موج ایجاد میکند.
گوش انسان به گونهای ساخته شده که این امواج صوتی را میتواند بگیرد. اول پردهٔ گوش این امواج را دریافت میکند، سپس آنها به استخوانهای ریز داخل گوش منتقل میشوند و بعد از طریق عصبها به مغز میرسند تا در آنجا پردازش شده و به عنوان صدا درک شوند.
اگر یک سیم سهتار را بین دو گیره محکم ببندید و سپس به آن ضربه بزنید، متوجه خواهید شد که صدای تولیدشده بسیار کم و ضعیف است. دلیلش این است که این امواج صوتی برای آنکه به خوبی شنیده شوند، باید تقویت شوند. اینجاست که نقش کاسهٔ سهتار مشخص میشود.
کاسهٔ سهتار یک محفظهٔ توخالی و قرینه است که با ظرافت ساخته شده. وقتی سیمها مرتعش میشوند، امواج صوتی به داخل این کاسه راه پیدا میکنند و با برخوردهای پیاپی به دیوارههای صاف و صیقلی آن، قویتر میشوند. نتیجهٔ این فرآیند، صدای شفاف و زیبایی است که از سهتار بیرون میآید. بنابراین وظیفهٔ اصلی کاسه، تقویت کردن صدای سیمهاست.
تاثیر اندازه کاسه سه تار بر صدا
هرچه کاسهٔ سهتار بزرگتر باشد، فرکانس یا بسامد صدا کمتر شده و در نتیجه صدای ساز به سمت بم متمایل میشود. دلیل این پدیده آن است که امواج صوتی فضای بیشتری در اختیار دارند و زمان بیشتری برای برخورد به دیوارههای کاسه و بازتاب صدا صرف میکنند. در مقابل، هرچه کاسه کوچکتر باشد، صدای سهتار زیرتر خواهد بود.
حال این پرسش مطرح میشود که آیا سازهای با کاسه بزرگ و کوچک در نحوهٔ نواختن تفاوتی دارند؟
بله، این تفاوت در نوازندگی نیز به خوبی حس میشود. معمولاً تمرین با سهتارهای کاسهبزرگ سختتر است. چرا که با بازتر شدن دهانهٔ کاسه، زاویهٔ مچ دست نیز بیشتر میشود و این مسئله خود چالشی در نوازندگی ایجاد میکند. علاوه بر این، صدای بلند و پرحجم این سازها پس از حدود یک ساعت تمرین، ممکن است باعث خستگی گوش شود. این موضوع بهویژه برای هنرجویانی که در حال یادگیری دورهٔ ردیف هستند، میتواند بر کمیت و کیفیت تمرینهایشان تأثیر منفی بگذارد.
در سوی دیگر، سهتارهای با کاسه کوچک، صدایی نازکتر و کمی زیرتر تولید میکنند و در دست گرفتن و نواختن آنها بسیار راحتتر از انواع کاسهبزرگ است.
