دف ، آشنایی با سازی از جنس ایرانی
دف و آشنایی با سازی از جنس ایرانی
اگر به موسیقی سنتی و ایرانی علاقهمند باشید، بدون شک ساز دف توجه شما را جلب خواهد کرد. دف یکی از سازهای کوبهای شناخته شده در موسیقی ایران است.
بر اساس آنچه در کتابهای موسیقی، نوشتهها و شعرهای قدیمی آمده، در دوران اسلامی ایران، از این ساز برای همراهی با دیگر سازها و نگه داشتن ریاستفاده میشده است. دف بخش مهمی از مجلسهای شادی و محفلهای دوستداران هنر و عرفان بود و خوانندگان نیز هنگام اجرای آواز و ترانه از آن بهره میبردند. در فرهنگهای لغت، معنی دف یا دایره چنین بیان شده است:
آن چنبری است از چوب که بر روی آن پوست کشند و بر چنبر آن حلقهها آویزند. در قدیم برای آنکه طنین بهتری داشته باشد روی دف پوست آهو میکشیدند.
دف و شناخت یک ساز با اصالت ایرانی
این ساز در قاره آسیا نسبت به دیگر نقاط جهان رواج بیشتری دارد و هر کشور بنا بر فضای موسیقیای که دارد، از آن بهره میبرد. استفاده از دف بهویژه در خاورمیانه از دیگر مناطق بیشتر است. در کشورهای عربی مانند عربستان و عمان و همچنین کشورهایی مانند ترکیه، عراق و آذربایجان، از جمله مناطقی هستند که دف در آنها رایج است.
تاریخچه دف :
کلمه دف ریشه در زبان عبری دارد و به معنای ضربه زدن و کوبیدن است.
اگر تاریخچه فرهنگی و اجتماعی این ساز را بررسی کنیم، میبینیم که دف یکی از سادهترین و قدیمیترین سازهای کوبهای است. با توجه به صدای جذاب و گیرای آن، میتوان گفت که این ساز هیچگاه فقط در اختیار یک فرهنگ یا منطقه خاص نبوده است. زیرا نمیتوان نخستین نمونههای ساخت و پیدایش آن را به قوم یا ملیت مشخصی نسبت داد.
ساخت، نواختن و کاربرد این ساز در میان فرهنگهای گوناگون همیشه رواج داشته و هر قومی با توجه به رسمها، آیینها و سنتهای خود، استفاده ویژهای از آن کرده است. دف در بین اقوام و قبایل مختلف همواره جایگاه خود را حفظ کرده است.
ساز اصلی در مجالس سور و شادی
در برخی قبیلهها، دف ساز اصلی جشنها و مراسم شادمانی بوده است. در حالی که گروهی دیگر از این ساز بیشتر در مراسم جنگ و نبرد استفاده میکردند و برخی قومها نیز آن را در آیینهای مذهبی خود به کار میبردند.
در میان بعضی قبایل، رسم بر این بود که برای دف قربانی کنند یا هنگام نواختن آن، با کشتن گوسفندی، به دف و نوازندهاش احترام بگذارند.
در هزاره سوم پیش از میلاد، مردم ساکن دره نیل (مصر باستان) هر روز در معابد خود آیینهای مذهبی را با آواز انسان و سازهای گوناگون، از جمله دایرههای بزرگ، در برابر خدایان متعددشان اجرا میکردند.
در حدود هزار و پانصد سال قبل از میلاد مسیح، حضرت موسی نزد کاهنان مصری علوم و موسیقی آموخته بود. در آن زمان، همراه سازهایی که نوازندگان مینواختند، سازی به نام توف — که به گمان زیاد همان دف است — نیز نواخته میشده است.
دف در عروسی حضرت سلیمان و بلقیس
بر اساس پژوهش یکی از دانشمندان ترک، در جشن عروسی حضرت سلیمان و بلقیس، ساز دف نواخته میشده است. یکی دیگر از نشانههای رواج دف در گذشته، سنگنگارههایی از گروهی نوازنده در ویرانههای باستانی آسوره است که در میان آنها سازهای مختلفی از جمله دف دیده میشود. این دف از نظر شکل و ساختار، تفاوت چندانی با دفهای امروزی ندارد.
اثر تاریخی دیگری نیز وجود دارد که کاهنان یک معبد را همراه با چند دفنواز و چنگنواز نشان میدهد که در حال پیشکش کردن قربانی خود هستند.
بر پایه داستانها و نوشتههای به جا مانده از ایران باستان، جشن نوروز و آغاز سال نو در زمان پادشاهی هخامنشیان و سپس ساسانیان با نوای دف همراهی میشده است.
در مزمور ۱۴۹ «مزامیر حضرت داوود» این طور آمده است: خداوند را ستایش نمائید … اسم او را به سرنا ستایش نمائید او را با رقص و دف و بربط تزمیر نمائید، … خدا را در قدس او تسبیح بخوانید او را با دف و رقص تسبیح بخوانید.
ساختمان ساز دف
بدنه اصلی دف، یک قاب چوبی کوتاه و گرد است که روی یک سمت آن، پوستی از جنس پوست حیوانات یا مواد پلاستیکی کشیده شده است (کیفیتترین دفها معمولاً با پوست طبیعی و در فصل بهار ساخته میشوند).
دو سر این قاب چوبی با برشی مورب به هم متصل میشوند. یک طرف از بدنه را کمی نازکتر میتراشند و پوست را با چسب روی آن قسمت میچسبانند. در نهایت، برای استحکام بیشتر، با میخهای ریز محکم میکنند.
ساختمان دف را میتوان به اجزای زیر تقسیم کرد:
اساس و مرکز
روکش و پوشش
حلقههای متحدالمرکز
میخهای تزئینی
پوست مصنوعی یا پوست طبیعی؟
پوستهای مصنوعی که برای دف ساخته میشوند، ویژگیهای مثبت زیادی دارند. برخی از این مزایا عبارتند از:
– کوک ساز ثابت میماند.
– میتوان آن را دقیقاً روی نت مورد نظر برای هر دف کوک کرد.
– ضخامت پوست در همه جای آن یکسان است.
– میزان کشش و جنس مواد در تمام سطح پوست یکنواخت است.
– رطوبت را جذب نمیکند و در نتیجه شکل و حالت آن تغییر نمیکند.
– در هنگام نواختن، کوک آن به هم نمیخورد.
– به دلیل کشش یکسان، کمانه تاب بر نمیدارد.
– صدایی استاندارد دارد، مشابه سازهای مورد استفاده در ارکستر.
– باکتریها و میکروبها آن را تجزیه نمیکنند.
– بوی ناخوشایند ندارد.
– باعث ایجاد بیماری یا حساسیت نمیشود.
– کیفیت پوست آن کاهش نمییابد، در نتیجه ارزش ساز حفظ میشود.
– امروزه از سازهایی با پوست طبیعی محبوبیت بیشتری دارد.
خصوصیات پوست به کار رفته در دف
برای ساخت دف با پوست طبیعی، معمولاً از پوست حیواناتی مثل گوسفند، بز، آهو یا میش استفاده میشود. پوستی مناسب است که کهنه باشد. برای اینکه بفهمیم پوست کهنه است یا نه، میتوانیم کمی آب روی آن بریزیم؛ اگر بوی ناخوشایندی نداد، یعنی کهنه است.
پوست باید به روش درستی دباغی شده باشد، به طوری که ضخامت همه جای آن یکسان باشد. برای دباغی پوست دف، نباید از موادی مثل آهک که در کارگاههای چرمسازی کاربرد دارد، استفاده کرد. در عوض، باید پوست را در آب گذاشت و به تدریج موهای آن را جدا نمود. آهک و مواد شیمیایی رایج در چرمسازی، چربی طبیعی پوست را از بین میبرند و روی کیفیت صدا تأثیر منفی میگذارند.
آشنایی با ساز دف ایرانی
پوست دف را نباید زیاد گرم کرد، چون ممکن است پاره شود. همچنین اگر پوست بیش از حد کشیده شود، امکان دارد چارچوب دف کج شود. گرم کردن پوست، چربیهای طبیعی آن را از بین میبرد و باعث میشود صدای ساز خوب نباشد. تا جایی که ممکن است نباید به پوست دف آب بزنید؛ زیرا این کار در بلندمدت روی کیفیت صدای آن تأثیر منفی میگذارد.
اگر پوست دف به دلیل گرمی هوا یا تابش آفتاب خیلی کشیده و سفت شد، میتوانید ساز را از سمت پوست روی یک سطح صاف مانند زمین موزاییک یا سنگفرش قرار دهید. این کار باعث میشود پوست به آرامی رطوبت زمین را جذب کند و به حالت اولیه بازگردد.
گرما و آتش
برای گرم کردن پوست دف، هرگز آن را مستقیماً روی شعله آتش قرار ندهید. روش مناسب برای این کار، استفاده از هوای خشک، نور خورشید یا تشک برقی است. تنها در صورتی که هیچ یک از این گزینهها در دسترس نبود، میتوان به عنوان آخرین راهحل از بخاری برقی یا آتش کمک گرفت. اما توجه داشته باشید که گرم کردن مستقیم با این روشها خطراتی مانند شوک حرارتی به پوست، خشک شدن و ترک خوردن چربی طبیعی آن و در نهایت پاره شدن پوست دف را به همراه دارد. برای کاهش این خطرات، باید دف را با فاصله مناسبی از منبع حرارت نگه دارید.
هنگام گرم کردن، دف را به طور مداوم بچرخانید تا گرما به صورت یکنواخت پخش شده و پوست به تدریج جمع شود. دمای پوست را با دست خود چک کنید. اگر بخشی از پوست بیش از حد داغ شد، دف را به صورت رفت و برگشتی (مانند حرکت بادبزن) تکان دهید تا از گرمای موضعی کاسته شود. این کار را ادامه دهید تا دف به اندازه مورد نیاز جمع شود و آماده شود.
آیا نواختن دف سخت است؟
بسیاری فکر میکنند شروع یادگیری موسیقی در سنین کم بهتر است، اما مهمترین چیز برای یادگیری، علاقه و پشتکار است. در حقیقت، هیچ سازی به خودی خود آسان یا دشوار نیست و برای نواختن هر سازی باید به طور منظم تمرین کنید. مهارت یافتن در هر سازی نیازمند وقت گذاشتن و ممارست است.
سازهایی مثل پیانو یا سنتور چون از قبل کوک شدهاند، در ابتدا صدای خوشایندتری تولید میکنند. اما سازی مانند ویلن که نوازنده خود باید صدای درست را ایجاد کند، ممکن است در ابتدا چالشبرانگیزتر به نظر برسد.
اگر به دنبال برترین مدرسان برای آموزش دف هستید، مجموعه آرین لوتوس با بهرهگیری از اساتید مجرب، مسیر یادگیری این ساز را برای شما آسان و جذاب کرده است. شما میتوانید این ساز زیبا و اصیل را در بهترین آموزشگاه موسیقی شرق تهران فراگرفته و هنر دفنوازی را آغاز کنید.
