ساز زایلوفون
یکی از ابزارهای رایج برای آغاز آموزش موسیقی به کودکان، ساز زایلوفون است. به همین دلیل، در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس میخواهیم شما را به طور کامل با این ساز آشنا کنیم.
ساز زایلوفون
زیلوفون که با نام زایلوفون هم شناخته میشود، یک ساز موسیقی از گروه سازهای ضربهای است و گمان میرود ریشه آن به اندونزی بازگردد. نام این ساز از ترکیب دو واژه یونانی «زایلون» به معنی چوب و «فون» به معنی صدا تشکیل شده و در مجموع به مفهوم «صدای چوب» است. این نام از سده نوزدهم میلادی برای این ساز به کار رفته است.
زیلوفون شباهت زیادی به سنتور دارد و برخی ویژگیهای مشترک با آن را به اشتراک میگذارد. اما امروزه به عنوان سازی مستقل از سنتور مورد استفاده قرار میگیرد. تفاوت اصلی در این است که زیلوفون به طور کامل از چوب و نی ساخته میشود و به جای سیم، از نی برای تولید صدا استفاده میکند.
از دیدگاه فنی، هر سازی که دارای ردیفی از تیغههای چوبی با اندازههای گوناگون باشد، به طوری که این تیغهها بر اساس زیروبمی صدا مرتب شده و با چکشهای مخصوص نواخته شوند، یک زیلوفون محسوب میشود. امروزه کاربرد واژه زیلوفون محدودتر شده و معمولاً به نوع اروپایی و آمریکایی آن در ارکستر اشاره دارد که در آن تیغهها در دو ردیف، مشابه کلیدهای پیانو، چیده شدهاند.
اولین ساز مضرابی در ارکستر
زایلوفون یکی از سازهای کوبهای است که به عنوان نخستین ساز از خانواده سازهای مضرابی، جایگاه ثابتی در ارکستر به دست آورد.
این ساز از تیغههای چوبی با اندازههای گوناگون ساخته شده که مانند کلیدهای پیانو کنار هم قرار گرفتهاند. در بخش زیرین آن نیز جعبهای تشدیدکننده وجود دارد که به صدای ساز، حجم و رنگ غنیتری میبخشد.
تاریخچه ساز زایلوفون
قدیمیترین نمونه زایلوفون که تاکنون پیدا شده، مربوط به حدود ۴۰۰۰ سال پیش است و در منطقه جنوب شرق آسیا کشف شده است. در ساخت این ساز از پوست برخی گیاهان استفاده میکردند تا صدای آن رساتر و پرطنینتر شود.
برای نواختن آن نیز وسیلهای شبیه به چکش یا مضراب امروزی به کار میرفته که با کوبیدن روی تیغههای چوبی، صدای ساز تولید میشده است. این مضرابها را معمولاً از چوب درخت بید میساختند و به شکل قاشق یا کاسههای کوچک قاشقی شکل درست میکردند.
زایلوفون سازی نیست که فقط برای گروه سنی خاصی باشد، اما به خاطر ساختار ساده، قابل درک و نواختن آسان آن، اغلب در فعالیتهای موسیقی کودکان بسیار پرکاربرد و محبوب است.
ساز زایلوفون را بهتر بشناسیم
زایلوفون یک ساز موسیقی کوبهای است که از میلههای چوبی با طولهای مختلف ساخته شده. هر میله نت خاصی را تولید میکند. وقتی با مضرابهای مخصوص به این میلهها ضربه میزنیم، صدای شفاف و زنگمانندی به گوش میرسد.
این ساز معمولاً در آموزش موسیقی به کودکان، اجراهای ارکستری و گاهی در موسیقیهای محلی مختلف دنیا استفاده میشود. یادگیری مقدماتی آن نسبتاً ساده است، زیرا نتها به ترتیب و مانند کلیدهای پیانو کنار هم چیده شدهاند.
زایلوفون در اندازهها و محدودههای صوتی گوناگونی ساخته میشود. برخی از انواع آن محدوده صوتی کوچکتری دارند و برای شروع یادگیری مناسب هستند، در حالی که انواع حرفهای آن میتوانند محدوده وسیعتری از نتها را پوشش دهند.
صدای شاد و رسای این ساز، فضایی سرزنده ایجاد میکند و به همین دلیل اغلب در قطعات ریتمیک و ملودیک به کار میرود.
ساز زایلوفون (Xylophone) در قاره آسیا
ریشه و خاستگاه ساز زایلوفون به روزگاران بسیار دور بازمیگردد و پی بردن به نقطه آغاز دقیق آن آسان نیست. بسیاری از تاریخدانان بر این باورند که نخستین زایلوفونها در شرق آسیا پدید آمدند و سپس از آنجا به قاره آفریقا راه یافتند.
نخستین نشانههای این ساز در سده نهم میلادی در جنوب شرقی آسیا دیده شده است. بر اساس برخی گفتهها، حدود سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد، نوعی ساز چوبی با ۱۶ تیغه آویزان در چین وجود داشته که هارمونیکون نامیده میشده است.
همچنین در منطقه هندو نیز سازی مشابه زایلوفون به نام رانات رواج داشته است.
گسترش زایلوفون در جنوب شرقی آسیا از طریق نقاشیها و کندهکاریهای فراوانی در معابد گواهی میشود که افرادی را در حال نواختن این ساز نشان میدهند.
ساز زایلوفون (Xylophone) در آسیای معاصر
زایلوفونهای گوناگونی که تیغههایشان از چوبهای سفت یا بامبو ساخته شده، هنوز هم بخش مهمی از ارکسترهای گیملن امروزی به شمار میروند.
ارکستر گیملن، در واقع گروههای موسیقی سنتی در جزایر جاوا و بالی اندونزی هستند که معمولاً شامل سه ساز گیمبنگ میشوند.
گیمبنگ گونهای زایلوفون با شکل بیضی است که تیغههای آن از بامبو یا چوب محکم درست شده.
از دید فنی، بسیاری از زایلوفونهای آسیایی از نوع بیضیشکل هستند؛ یعنی بدنهای توخالی و یکپارچه دارند که نقش جعبه تشدید صدا را برای همه تیغهها ایفا میکند.
روی این جعبه چوبی، ۱۴ تا ۲۰ تیغه و گاهی بیشتر، با کمک میخهای فلزی روی نوارهایی از جنس خاصی ثابت میشوند. تیغهها معمولاً بر اساس گامهای پنج یا هفتنتی کوک میگردند.
این سازها گاه به تنهایی و گاه همراه با سازهای دیگر در موسیقی درباری به کار میروند، در مراسم آیینی مربوط به باروری نواخته میشوند یا در جشنها برای سرگرمی مردم مورد استفاده قرار میگیرند.
تاریخچه ساز زایلوفون (Xylophone) در قاره آفریقا
تاریخ دقیق ورود ساز زایلوفون به قاره آفریقا به درستی روشن نیست. اما آنچه با اطمینان میتوان گفت این است که این ساز، خیلی پیش از قرن چهاردهم میلادی به آفریقا راه یافته بود. در برخی نوشتههای تاریخی مربوط به میانههای قرن چهاردهم، از وجود زایلوفون در مناطقی مانند مالی و نیجر یاد شده است.
در سده شانزدهم میلادی، مبلغان پرتغالی که در اتیوپی فعالیت میکردند، از زایلوفونهای پیشرفتهای گزارش دادند که دارای تشدیدکنندههایی از جنس کدوی خشک شده بودند و همچنین از نوعی سازدهنی یا میرلیتون استفاده میکردند که صدایی وزوزمانند و طنیندار ایجاد میکرد.
همچنین یک زایلوفون با ویژگیهای مشابه، که با نام آمبیرا شناخته میشود، توسط مبلغ پرتغالی دوس سانتوس در مناطق موزامبیک مشاهده و ثبت شده است.
ساز زایلوفون (Xylophone) در افریقای معاصر؛
امروزه زایلوفون در سراسر قاره آفریقا دیده میشود، هرچند ممکن است در بعضی مناطق کمتر رایج باشد. بیشترین تمرکز این ساز در مناطق ساحلی شرق و غرب آفریقا، مانند آنگولا و موزامبیک مشاهده میگردد.
زایلوفون به عنوان یک ساز اصلی و سنتی آفریقا شناخته میشود. دلیل این موضوع احتمالاً آن است که این ساز به خوبی حس ریتمیک درونی موسیقی آفریقایی را نشان میدهد.
تنوع زیاد انواع زایلوفون در آفریقا، گواه نقش مهم و تاریخی این ساز در فرهنگ موسیقایی این قاره است.
به طور کلی، زایلوفونهای آفریقایی را میتوان در دو گروه اصلی دستهبندی کرد: نوعی که تیغههای آن جدا از هم و مستقل روی یک قاب چیده شدهاند، و نوعی که تیغههای آن به طور ثابت و محکم به یکدیگر متصل شدهاند.
ساز زایلوفون (Xylophone) و تاریخ آهنگسازی اروپا
اولین اشاره به ساز زایلوفون در نوشتههای اروپایی به سال ۱۵۱۱ میلادی برمیگردد.
در آن زمان به این ساز «خنده چوبی» یا «ویلن کاهی» میگفتند، چون تیغههای چوبی آن روی یک بستر از کاه قرار میگرفت.
این ساز اولیه، بخشی از موسیقی محلی اروپای مرکزی بود و تیغههای آن به جای چیدمان کناری، به صورت طولی و دور از نوازنده مرتب میشدند. نوازندگان ناقوس در مناطق فلاندر و هلند، اغلب از نوعی زایلوفون با کلید برای تمرین استفاده میکردند.
حدود سال ۱۸۳۰، این ساز توسط نوازنده چیرهدست لهستانی، مایکل جوزف گوزیکوف، در کنسرتها بسیار مورد استفاده قرار گرفت.
گوزیکوف پس از آن، سازی با چهار ردیف کلید معرفی کرد که به صورت کروماتیک کوک میشد و ۱۲ نت را پوشش میداد. این ساز به مرور به یکی از سازهای رایج برای تکنوازی و اجرا در کنسرتهای عمومی تبدیل شد.
در شکل امروزی و قرن بیستویکمی، کلیدهای زایلوفون معمولاً در دو ردیف شبیه پیانو روی یک پایه قرار میگیرند. برای بهبود کیفیت صدا، زیر هر تیغه یک فرورفتگی مخصوص ایجاد میشود.
اگرچه چوب رُزوود (بلسان بنفش) انتخاب اصلی برای ساخت تیغههاست، اما از مواد مصنوعی هم گاهی استفاده میشود.
گاهی نیز لولههای تشدیدکننده صدا زیر تیغهها نصب میشوند.
محدوده صوتی زایلوفون مدرن معمولاً ۴ اکتاو از نت دو میانی به بالا، یا سهونیم اکتاو از نت فا بالاتر از نت دو میانی است. با پیچیدهتر شدن قطعات موسیقی، نوازندگان امروزی اغلب در هر دست دو مضراب نگه میدارند.
کارهای قابل توجه
آهنگهای مهمی هستند که در آنها از ساز زایلوفون به سبک غربی استفاده شده. از جمله این آثار میتوان به «چکش بیاستاد» ساخته پیر بولز، «عصر طلایی» (اثر سال ۱۹۳۰) از دیمیتری شوستاکوویچ و نیز قطعه تکنواز «تخیل بر روی نقاشیهای چوبی ژاپنی» (ساخته ۱۹۶۵) از آلن هوهانس اشاره کرد.
سازهای متالوفون غربی که به زایلوفون نزدیک هستند، شامل گلاکناشپیل (ساز زنگولهای) و ویبرافون میشوند.
زیلوفون یک ساز موسیقی جذاب و کوبهای است. این ساز از ردیفی از تیغههای چوبی با طولهای مختلف تشکیل شده که هر کدام صدای خاصی تولید میکنند. معمولاً این تیغهها مانند کلیدهای پیانو چیده شدهاند تا نواختن آن آسانتر باشد.
برای نواختن زیلوفون، از مضرابهای مخصوصی استفاده میشود که سر آنها اغلب از پلاستیک، چوب یا لاستیک است. با ضربه زدن روی تیغهها، صداهای شفاف و زنگمانندی ایجاد میشود که میتواند شاد، غمگین یا ریتمیک باشد.
این ساز در فرهنگهای مختلف و سبکهای گوناگون موسیقی، از کلاسیک و فولکلور تا موسیقیهای مدرن، کاربرد دارد. یادگیری آن نسبتاً ساده است و میتواند درک خوبی از ملودی و ریتم به نوازنده بدهد. زیلوفون هم به صورت تکی و هم در کنار دیگر سازها در ارکسترها نواخته میشود و صدای منحصربهفرد آن رنگ و جلوهی خاصی به موسیقی میبخشد.
طرز تولید صدا در ساز زایلوفون (Xylophone)
ساز زایلوفون در ارکستر از دو ردیف تیغه موازی تشکیل شده است. هر تیغه صدایی با ارتفاع متفاوت تولید میکند؛ تیغههای کوتاهتر صدای زیرتر و تیغههای بلندتر صدای بمتری دارند.
چیدمان تیغهها مانند کلیدهای پیانو است: تیغههای بلند با صدای بم در سمت چپ و تیغههای کوتاه با صدای زیر در سمت راست نوازنده قرار میگیرند.
نوازنده هنگام اجرا در کنار ساز میایستد، به طوری که تیغهها به صورت طولی و روبروی او قرار دارند. او در هر دست یک یا چند مالت (چکش مخصوص) نگه میدارد.
طراحی مالتها به گونهای است که پس از برخورد با تیغه، به سرعت به عقب برمیگردند و از خفه شدن لرزش تیغه جلوگیری میکنند.
اگر سر مالت پس از ضربه روی تیغه بماند، به آن «استروک مرده» میگویند که خود یک اثر صوتی ویژه محسوب میشود. نحوه در دست گرفتن مالتها معمولاً به صورتی است که کف دست رو به پایین قرار میگیرد.
در بسیاری از زایلوفونها و سازهای مشابه، پهنای تیغهها یکسان نیست و این موضوع گاهی نوازندگی را دشوار میکند. نوازنده زایلوفون میتواند مالتهایی با میزان سفتی مختلف انتخاب کند.
مالتهای نرمتر، بخشهای زیرتر صدا را کمی میخوابانند و در نتیجه رنگ صدا نرمتر، غنیتر و لطیفتر میشود. در مقابل، مالتهای سفتتر به بخشهای زیرتر صدا اجازه بروز بیشتری میدهند و رنگ صدا را شفافتر، سختتر و تیزتر میکنند.
نوازندگی ساز زایلوفون
برای نواختن ساز زایلوفون، معمولاً از دو مضراب استفاده میشود که نوازنده هر کدام را در یک دست میگیرد.
مضرابهایی که از چوبهای سخت، آبنوس، پلاستیک یا کائوچوی محکم ساخته شدهاند، برای اجرای قطعات قوی و پرحجم مناسب هستند. البته مضرابهای کائوچویی سخت برای نواحی صدای بالا چندان کارآمد نیستند.
وقتی قطعهای نیاز به صدای ملایم و کمحجم دارد، از مضرابهایی با سری پوشیده از الیاف نخی استفاده میکنند. انتخاب مضراب مناسب تأثیر بسیار مهمی در کیفیت صدای ارکستر دارد.
به همین دلیل، آهنگسازان باید نوع مضراب مورد نیاز را با علامتهای Medium، Hard یا Soft در نتنویسی همه سازهای مضرابی مشخص کنند.
نتنویسی زایلوفون روی یک خط حامل و با کلید سل انجام میشود و صدای واقعی ساز یک اکتاو بالاتر از نت نوشته شده است.
