ساز کرنا | سازی که در گور داریوش سوم پیدا شد!
در سال ۱۳۳۶، یک ساز باستانی در آرامگاه داریوش سوم کشف شد. این ساز یک شیپور برنزی به نام کرنا بود. کرنا یک ساز اصیل و کهن ایرانی است که جایگاه ویژهای در تاریخ موسیقی ایران دارد. در این نوشته قصد داریم این ساز تاریخی را به شما معرفی کنیم و ببینیم چرا در آرامگاه آخرین پادشاه هخامنشی گذاشته شده بود. اگر دوست دارید با این ساز بیشتر آشنا شوید، تا پایان این مطلب همراه ما بمانید. برای خواندن نوشتههای آموزشی بیشتر درباره موسیقی میتوانید به «وبلاگ آرین لوتوس» مراجعه کنید.
تاریخه ساز کرنا
مدارک و آثار باستانی به جا مانده از زمان پادشاهی هخامنشیان نشان میدهد که ساز کرنا دستکم ۲۵۰۰ سال سابقه دارد. در کتابهای تاریخی معمولاً نام این ساز را «کرنای فارس» میآورند و همین منابع ثابت میکنند که ساز کرنا برای نخستین بار در استان فارس در جنوب ایران ساخته و نواخته شده است.
تعداد زیادی از تاریخنویسان یونانی هم در آثار خود به استفاده از ساز کرنا در ایران اشاره کردهاند. هرودوت و استرابون هر دو نوشتهاند که در ایران از کرنا برای آموزش سربازان و دادن علامت شروع جنگ استفاده میکردهاند. با توجه به نوشتههای این تاریخنویسان، میتوان فهمید که کرنا در گذشته بیشتر در میدانهای نبرد و جنگها به صدا درمیآمده است.
شاید برای شما هم این پرسش پیش بیاید که چرا یک ساز جنگی در آرامگاه داریوش سوم پیدا شده است؟ پاسخ این است که در آن زمان، معمول بود که وسایل گرانقیمت و باارزش را همراه پادشاه دفن میکردند. میتوان گفت کرنا در آن دوره فقط یک ساز معمولی نبود، بلکه نشاندهنده قدرت و عظمت حکومت به شمار میرفت.
ساختار ساز کرنا
کرنا یکی از سازهای خاص و کمیاب در جهان است، زیرا هم ویژگیهای سازهای بادی چوبی و هم سازهای بادی برنجی را دارد.
بخش اصلی این ساز که «دسته» نام دارد، از جنس چوب است و طول آن بین ۳۵ تا ۵۰ سانتیمتر است. روی دسته، ۹ سوراخ تعبیه شده است.
قسمت دیگر کرنا «شیپور» نام دارد که از جنس برنج ساخته میشود و طول آن حدود ۴۵ تا ۵۰ سانتیمتر است.
علاوه بر این دو بخش، کرنا قطعهای به نام «میل» نیز دارد که قمیش ساز روی آن قرار میگیرد. میل ممکن است از جنس چوب یا برنج باشد.
نحوه تولید صدا در این ساز به این شکل است که نوازنده در قمیش میدمد و هسته اصلی صدا شکل میگیرد. این صدا سپس در بخش چوبی ساز حرکت میکند، اما هنوز به بلندی لازم نمیرسد. در نهایت، وقتی صدا وارد شیپور میشود، قدرت و حجم آن افزایش پیدا میکند.
محدوده صدادهی معمول کرنا یک اکتاو است، اما نوازندگان ماهر میتوانند نتهای بیشتری را با آن اجرا کنند.
کرناهای امروزی
ساز کرنا در زمان حاضر هم به صورت محدود ساخته میشود و نواخته میشود. در ادامه به تفاوتها و شباهتهای کرنای قدیم و کرنای امروزی میپردازیم. نخستین تفاوت این دو نوع کرنا، اندازهی آنهاست. کرناهای امروزی معمولاً طولی بین ۷۵ تا ۱۱۰ سانتیمتر دارند؛ در حالی که در گذشته طول کرنا گاهی به ۱۷۰ سانتیمتر نیز میرسید.
تفاوت دوم به شیوهی نواختن آنها مربوط میشود. در گذشته کرنا تنها همراه با دهل و نقاره نواخته میشد؛ اما امروزه برخی هنرمندان کوشیدهاند تا کرنا را در قالب گروههای موسیقی به کار بگیرند. به عنوان نمونه، خسرو سلطانی در قطعهی نوباهنگ کهن با همکاری حسین علیزاده، سازهای سرنا و کرنا را نواخت. همچنین این هنرمند در قطعهی ماهور کبیر به همراه ارکستر سمفونیک اتریش به نواختن کرنا پرداخت.
شباهت کرنای گذشته و حال، مربوط به قومیت نوازندگان آن است. همانگونه که پیشتر گفتیم، خاستگاه اصلی کرنا منطقهی فارس بوده است؛ امروزه نیز بیشتر نوازندگان کرنا در مناطقی زندگی میکنند که نزدیک به فارس هستند. مردمان لر بختیاری، قشقایی، کهکیلویه و بویراحمد، لر ممسنی و خوزستان از جمله نوازندگان کنونی کرنا به شمار میروند.
ردپای ساز کرنا در ادبیات
یکی از نشانههایی که ثابت میکند کرنا یک ساز کاملاً ایرانی است، نوشتهها و شعرهای قدیمی ماست. شاعران بزرگ و نامداری مانند فردوسی، نظامی و خاقانی در شعرهای خود از نام کرنا استفاده کردهاند. در ادامه نمونههایی از این شعرها را مشاهده میکنید:
فردوسی
فرمان داد تا درِ دربار کرنا بنوازند. همراه با کوبیدن سنج و نواختن طبلهای بزرگ هندی، نوازندگان با کرناها آهنگی سر دادند که فضا را از صدای رسا و باشکوه این ساز پر کرد. این نوای بلند، همچون بانگی که از فیلان سپاه برمیخیزد، تمام جهان را از صدای کرناها انباشته کرد.
نظامی
در دلهای شجاعان، نغمهٔ کرنا و شیپورهای پولادین، رعب و هراس افکنده است.
آوای ناقوس با غلغله و هیاهو به گوش میرسد و از صدای مهیب کرنا، خون در رگها به جوش میآید.
خاقانی
حاجی آن چنان بانگ مقتدری دارد که شیطان از هیبتش ناشنوا میگردد و از او همانند صدای شیپور سلیمان، نغمهی سیمرغ به گوش میرسد.
