پدر سنتور ایران کیست؟
ایران در تاریخ پربار خود همواره استادان و هنرمندان بزرگی را به جهان معرفی کرده است. در زمینه موسیقی نیز این سرزمین از دیرباز تاکنون، استعدادهای درخشانی داشته است. در میان این چهرههای ماندگار، نام استاد فرامرز پایور به عنوان یکی از نوابغ موسیقی ایرانی میدرخشد. در ادامه این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با استاد فرامرز پایور، که او را پدر سنتور ایران مینامند، آشنا خواهیم شد.
بیوگرافی استاد فرامرز پایور، پدر سنتور ایران
فرامرز پایور در بیستویکم بهمنماه سال ۱۳۱۱ در تهران متولد شد.
او یک موسیقیدان، متخصص ردیفهای موسیقی، آهنگساز، مدرس، نوازندهی چیرهدست سنتور و پژوهشگر موسیقی ایران بود. از او به عنوان یک چهرهی فراموشنشدنی و از اثرگذارترین افراد در موسیقی ایرانی یاد میشود و همچنین به پدر سنتور ایران شهرت دارد.
پدرش نقاش و استاد زبان فرانسه در دانشگاه تهران بود. پدربزرگش نیز که مصورالدوله نام داشت، نقاش ماهر دورهی قاجار به شمار میرفت و با نواختن سازهایی مانند ویولن، سنتور و سهتار آشنایی داشت.
آغاز موسیقی
استاد فرامرز پایور از هفدهسالگی، فراگیری موسیقی را نزد استاد ابوالحسن صبا شروع کرد و از دانش استادان بزرگی مانند عبدالله دوامی و نورعلی خان برومند نیز آموخت.
خود استاد صبا در جوانی، سنتور را نزد علی اکبرخان شاهی و با شیوهای متفاوت از روش خاندان سماعی یاد گرفته بود. اما پس از آشنایی و همنشینی با حبیب سماعی، شیوه سنتورنوازی او را بهتر از استاد پیشین خود دید.
به همین دلیل، با کوشش بسیار، بخشی از بداههنوازیهای حبیب سماعی را نتبرداری کرد. سپس کوشید تا با آموزش درستِ روش سنتورنوازی به برخی از شاگردانش، مانع از فراموش شدن شیوهای شود که به اصول هنری و زیباییشناسی موسیقی ایرانی نزدیکتر بود.
یکی از برجستهترین شاگردان استاد صبا بود
فرامرز پایور به یکی از شاخصترین شاگردان استاد ابوالحسن صبا تبدیل شد. او تا سال ۱۳۳۶ و تا زمان درگذشت استادش، از دانش و راهنماییهای ایشان استفاده کرد.
زمانی که پایور برای یادگیری سنتور نزد استاد صبا رفت، تنها سه سال از فقدان استاد حبیب سماعی گذشته بود. استاد سماعی آخرین نوازندهٔ به نام سنتور از نسل پیشین به شمار میرفت.
شروع فعالیت در وزارت فرهنگ و هنر وقت
استاد فرامرز پایور کار خود را از سال ۱۳۳۳ در وزارت فرهنگ و هنر آن زمان شروع کرد و از سال ۱۳۳۷ نیز آموزش سنتور را در هنرستان عالی موسیقی ملی بر عهده گرفت. او نخستین نوازندهای بود که روی سنتور، آهنگسازی میکرد و تنها به بداههنوازی بسنده نمینمود. به زبان ساده، فرامرز پایور اولین آهنگسازی بود که ساز اصلی و تخصصیاش، سنتور محسوب میشد.
پایور در برنامههای گروهی خود با بسیاری از بزرگان موسیقی ایرانی همکاری نزدیک داشت؛ هنرمندانی مانند جلیل شهناز و هوشنگ ظریف (تار)، رحمتالله بدیعی و علی اصغر بهاری (کمانچه)، حسن ناهید و محمد موسوی (نی)، حسین تهرانی و محمد اسماعیلی (تنبک).
تشکیل گروه اساتید
در دهه ۱۳۶۰، فرامرز پایور با همکاری هنرمندانی مانند جلیل شهناز، علی اصغر بهاری، محمد موسوی و محمد اسماعیلی، مجموعهای به نام «گروه اساتید» را پایهگذاری کرد. او در این گروه نقش سرپرست، آهنگساز و نوازنده سنتور را بر عهده داشت. این گروه همکاریهای هنری ارزشمندی با خوانندگانی چون محمدرضا شجریان و شهرام ناظری انجام داد و آثاری ماندگار خلق کرد.
فرامرز پایور که آهنگسازی تحصیلکرده و در نوازندگی سنتور صاحب سبک و روش ویژه خود بود، دانش هارمونی و کمپوزیسیون را نزد استاد برجسته آن دوران، امانوئل ملیک اصلانیان فرا گرفت.
در سال ۱۳۴۱، وزارت فرهنگ و هنر او را برای ادامه تحصیل در موسیقی کلاسیک به انگلستان اعزام کرد. او از دانشگاه کمبریج در رشته زبان و ادبیات انگلیسی فارغالتحصیل شد و در طول این سالها کوشش زیادی برای شناساندن موسیقی ایرانی و ساز سنتور به مجامع علمی و هنری جهان انجام داد.
بازگشت پایور به ایران با شروع جشنهای هنر شیراز همزمان شد. او هر سال به همراه گروه اساتید و گروه نوازندگان فرهنگ و هنر، آثار ارزشمندی از موسیقیدانان بزرگ ملی و نیز ساختههای خود را در این جشنها به اجرا درمیآورد.
پایور در سال ۱۳۴۷ از وزارت دارایی به وزارت آموزش و پرورش (سازمان مبارزه با بیسوادی) منتقل شد و سرانجام در سال ۱۳۵۵ بازنشسته گردید.
سبک و شیوه استاد فرامرز پایور
سبک نوازندگی فرامرز پایور از آغاز تا امروز تقریباً یکسان و پایدار بوده است. به همین دلیل، میتوان سبک او را از دو جنسه مورد بررسی قرار داد:
نخست، از نظر شیوهی سنتورنوازی او و دوم، از نظر آهنگسازیهایش.
شیوهای که پایور در نوازندگی سنتور به کار میبرد، یک سبک تازه است که کمی هم از رنگآمیزی سبک حبیب سماعی در آن دیده میشود و این تأثیرپذیری به دلیل آموزشهایی است که از استاد صبا دریافت کرده است.
البته استاد صبا در نوازندگی سنتور به مهارت و تسلط حبیب سماعی نرسیده بود، ولی از نظر دانش پایهای و آشنایی با ردیفهای موسیقی ایرانی، کمکهای ارزشمندی به فرامرز پایور کرد.
نوازندگی استاد فرامرز پایور ویژگیهای منحصر به فردی داشت. سبک او در نواختن سنتور بسیار روان و دقیق بود. هر نتی که میزد، با ظرافت و حس خاصی اجرا میشد و شنونده را به دنیای موسیقی اصیل ایرانی میبرد. استاد پایور در نواختن، هم تکنیک قوی داشت و هم احساس عمیقی در کارش دیده میشد. موسیقی او ساده و بیتکلف بود، اما در همان سادگی، عمق و زیبایی بسیاری نهفته بود.
ویژگی خاص نوازندگی استاد پایور
چابکی و تندی مضرابهای فرامرز پایور در کنار شمرده و واضح بودن ریزهایش (تا جایی که مشهور است میگویند: “در عین سرعت میتوان تعداد ریزهایش را شمرد!”) از ویژگیهای منحصربهفرد نوازندگی او به شمار میرود.
دقت و تمرکز او در اجرا آنقدر بالا بود که به ندرت پیش میآمد نتی را اشتباه بنوازد. حفظ و رعایت دقیق وزن قطعهها در تمام اجراهایش همواره مورد تحسین بوده است.
او تأکیدها (آکسانها) را با ظرافت کامل اجرا میکرد و سرعت و ریتم قطعه را تا آخر به خوبی نگه میداشت.
به کار بردن درابهای زیبا و در عین حال دشوار (سه نت با فاصله) و نیز تکیههای پاکیزه و دقیق، از مهارتهای ویژه استاد فرامرز پایور در نوازندگی سنتور بود.
همچنین پاملخیها و جفتمضرابهای ابتکاری و غیرمعمول او چنان است که مثلاً چهارمضراب معروف اصفهان او به دلیل داشتن همه این ویژگیها، یکی از سختترین و سنگینترین قطعات برای سنتور به حساب میآید. یا قطعه «پژواک» که پایور آن را در وزن لنگ ساخته، با وجود دشواری، از ملودی بسیار زیبایی نیز برخوردار است.
از دیگر ویژگیهای سنتورنوازی فرامرز پایور، کنترل و کم و زیاد کردن صدا و نیز خفهکردن بهموقع و مناسب صدای سنتور است.
استفاده از از تمام اکتاوها و قابلیتهای سنتور
استاد فرامرز پایور هرگز هنگام اجرای یک قطعه، خود را محدود به یک اکتاو نمیکند و همواره سعی میکند از تمامی اکتاوها و امکانات ساز سنتور بهره ببرد.
او همچنین در نواختن پاساژهای دشوار و جابهجایی بین اکتاوها، مهارت چشمگیری دارد.
علاوه بر این، استاد فرامرز پایور در بخشهای آوازی، توانایی بالایی در بداههنوازی دارد و بداههنوازیهای او هیچگاه خستهکننده و یکنواخت نیست. پاسخهای او به آواز نیز بسیار دقیق و سنجیده است و خودش هم بارها بر این نکته تأکید کرده است.
جدا از همه این ویژگیها، حالت و فرم زیبای دستها و بدن فرامرز پایور هنگام نواختن، بسیار دلنشین است.
بدون شک، فرامرز پایور نمایندهی بهترین سبک و حالت در نوازندگی سنتور بوده است.
نشستن صاف پشت سنتور و حرکت کم بدنش حتی هنگام اجرای قطعات سنگین، همه را مجذوب خود میکند.
سبک آهنگسازی
سبک موسیقی استاد فرامرز پایور، یک سبک تازه و ویژه است. برای شناخت بهتر این سبک، میتوان آن را از دو جنسه بررسی کرد:
نخست، آهنگهایی که ایشان ویژه ساز سنتور ساختهاند و دوم، قطعاتی که برای گروه نوازندگان (ارکستر) تصنیف کردهاند.
در گذشت فرامرز پایور:
استاد فرامرز پایور در سال ۱۳۷۶ بر اثر سکته مغزی، دیگر نتوانست به کار هنری خود ادامه دهد و پس از آن در خانه استراحت میکرد. در سال ۱۳۸۶، در آخرین مراسمی که خانه موسیقی برای بزرگداشت او برگزار کرد، خواهر ایشان به نمایندگی از استاد، تندیس و لوح تقدیر را دریافت نمود.
سرانجام این هنرمند بزرگ در روز ۱۸ آذر ۱۳۸۸ در بیمارستان شهید باهنر اقدسیه تهران، به دلیل ایست قلبی و نارسایی تنفسی چشم از جهان فروبست.
