معنی ضرب المثل ” شاه می بخشه شیخ علی خان نمی بخشه “

این ضرب‌المثل برای مواقعی به کار می‌رود که فرد قدرتمند و اصلی (در اینجا شاه) تمایل به بخشش و گذشت دارد، اما زیردست یا واسطه‌ای (مثل شیخ علی خان) سخت‌گیری می‌کند و مانع از بخشش می‌شود.

مفهوم اصلی این است که گاهی اوقات مشکل از بالا نیست، بلکه افراد میانی و کارمندان هستند که با سخت‌گیری‌های بی‌مورد، کار را برای مردم سخت می‌کنند. در حالی که رئیس اصلی ممکن است بسیار بخشنده و مهربان باشد، اما افرادی که در میانه قرار دارند، از قدرت خود سوء استفاده کرده و اجازه نمی‌دهند لطف و بخشش به دیگران برسد.

این مثل به وضعیتی اشاره دارد که در آن یک فرد معمولی با وجود بخشش فرد بالادست، به خاطر مانع‌تراشی یک واسطه، به نتیجه مطلوب نمی‌رسد.

در این نوشته، می‌خواهیم معنی و مفهوم یکی از ضرب‌المثل‌های کهن و پرمعنی ایرانی را با هم مرور کنیم. در ادامه با آرین لوتوس همراه باشید.

معنی شاه می بخشه شیخ علی خان نمی بخشه چیست؟

1- یعنی وقتی شخص صاحب‌اختیار و مقام بالاتر، اجازه انجام کاری را بدهد، اما فرد زیردستش که مسئولیت کمتری دارد، مانع شود و خود را تصمیم‌گیرنده اصلی بداند. مثل وقتی که ارباب دستور می‌دهد کاری انجام شود، اما خدمتکار از انجام آن سر باز می‌زند.

2- از این ضرب‌المثل زمانی استفاده می‌کنند که فردی بدون داشتن حق و صلاحیت لازم، بخواهد برای دیگران تعیین تکلیف کند و آن‌ها را از چیزی منع نماید، در حالی که شخص صاحب‌حق، قبلاً اجازه آن کار را داده است.
مثلاً وقتی مدیر مدرسه به دلیل شرایط خاص یک دانش‌آموز، به او اجازه می‌دهد دیرتر به کلاس بیاید، اما گروه انتظامات مدرسه که خودشان دانش‌آموز هستند، اجازه ورود به او نمی‌دهند. در چنین مواقعی این ضرب‌المثل را به کار می‌برند.

3- گاهی این ضرب‌المثل را به این شکل نیز بیان می‌کنند: شاه بخشید، شاه‌قلی نبخشید!

ریشه ضرب المثل

شاه سلیمان، که با نام صفی میرزا نیز شناخته می‌شد، وزیری دانا و تیزهوش به نام شیخ علی خان داشت. پادشاه بیشتر وقت خود را به جشن و شادی می‌گذراند و کمتر به مشکلات و نیازهای مردم توجه می‌کرد. این در حالی بود که وزیرش، شیخ علی خان، شب‌ها با لباسی ساده در میان مردم می‌گشت و از حال آنان باخبر می‌شد.

روزی از روزها، شاه مهمانی بزرگی ترتیب داد و در آن مجلس، نوازندگان و خوانندگان بسیاری حاضر بودند. وقتی جشن به پایان رسید، پادشاه به مهمانان حواله‌ای داد و گفت نزد شیخ علی خان بروند تا آن را به طلا و جواهر تبدیل کند.

اما شیخ علی خان که می‌دانست این کار به اقتصاد کشور و خزانه دولت آسیب می‌زند، از انجام آن خودداری کرد و بهانه‌های مختلفی آورد. مهمانان که از پاسخ منفی وزیر ناامید شده بودند، با ناراحتی گفتند: “شاه می‌بخشد، شیخ علی خان نمی‌بخشد!”

یعنی کسی که در رأس قدرت است، به راحتی می‌بخشد و می‌گذرد، اما زیردست او سختگیری می‌کند.