معرفی ساز دو تار | تاریخچه+ساختار+کاربرد

دو تار یکی از سازهای قدیمی ایرانی است که با ناخن نواخته می‌شود و تاریخچه آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. این ساز امروزه بیشتر در مناطق شمال شرقی ایران دیده می‌شود، اما در هر شهر ممکن است شکل و صدای آن کمی متفاوت باشد. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، به بررسی تاریخچه، ساختمان و کاربردهای این ساز می‌پردازیم.

منشأ ساز دو تار

مناطقی که ساز دو تار در آن‌ها رواج دارد عبارت‌اند از:
شمال خراسان (شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین، فاروج، درگز و آشخانه)، جنوب و شرق خراسان (شهرهای تربت جام، تایباد، تربت حیدریه، نیشابور، فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات، کاشمر، نردین، خواف، سرخس، گناباد و سبزوار)، مناطق ترکمن‌نشین در شمال شرق (استان گلستان و علی‌آباد کتول) و همچنین بخش‌هایی از شرق استان مازندران.

با توجه به این گستردگی جغرافیایی، ساز دو تار به سه گونه اصلی تقسیم می‌شود:
– دو تار خراسان
– دو تار ترکمن
– دو تار مازندران

ساختار

ساختار ساز دو تار ممکن است در مناطق گوناگون، تفاوت‌های کوچکی داشته باشد، اما در اصل، همهٔ آنها از یک طرح اصلی پیروی می‌کنند. این ساز شامل یک کاسهٔ گلابی‌شکل و یکپارچه است که معمولاً از چوب درخت توت ساخته می‌شود. روی کاسه را نیز با صفحه‌ای از جنس چوب توت یا گردو می‌پوشانند. این کاسه به یک دستهٔ بلند متصل است که محل بستن دستان‌ها روی آن است. دیگر بخش‌های ساز عبارت‌اند از: دو سیم، دو گوشی برای کوک کردن، سیم‌گیر، خرک و شیطانک.

کاربرد ساز دو تار در نواحی مختلف

در شرق استان خراسان، ساز دو تار یک ابزار موسیقی رایج در محافل و جشن‌هاست که معمولاً برای هماهنگی با خواننده و ساز دایره از آن استفاده می‌شود. در شمال خراسان، به کسانی که دو تار می‌نوازند، بخشی گفته می‌شود. این هنرمندان علاوه بر نوازندگی، نقش خواننده، راوی داستان و شاعر را نیز بر عهده دارند و در حین نواختن دو تار، قصه‌های گوناگونی را برای حاضرین تعریف می‌کنند.

در مناطق ترکمن‌نشین نیز کاربرد دو تار مشابه شمال خراسان است و به نوازندگان آن باغشی یا بخشی می‌گویند. باغشی‌ها معمولاً در مراسمی مانند جشن عروسی، دورهمی‌های شبانه و آیین‌های شفابخش با موسیقی به اجرا می‌پردازند و ترانه می‌خوانند. در برخی موارد، دو تار همراه با کمانچه نیز نواخته می‌شود.

در شرق مازندران نیز دو تار غالباً به تنهایی نواخته می‌شود؛ با این حال گاهی در کنار سازهایی مانند کمانچه، دایره یا تنبک به کار می‌رود و صدای آن با آواز خواننده تلفیق می‌شود.