آشنایی کامل با موسیقی خراسان و انواع آن!
موسیقی خراسان جایگاه ویژه‌ای در تاریخ و فرهنگ ایران دارد و در شکل‌گیری موسیقی ایرانی نقش مهمی ایفا کرده است. به همین دلیل، شناخت و بررسی موسیقی این منطقه بسیار ارزشمند است. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، قصد داریم با هم سفری به سرزمین خراسان داشته باشیم و به شناخت موسیقی غنی و زیبای آن بپردازیم. اگر علاقه‌مند به آشنایی با موسیقی مناطق دیگر ایران هستید، پیشنهاد می‌کنیم سری هم به دیگر مطالب وبلاگ ما بزنید.
تاریخچه
مدارک تاریخی نشان می‌دهد که موسیقی در منطقه خراسان قدمتی بسیار طولانی دارد و به شکل خودانگیخته و از طریق آموزش مستقیم، از نسل استادان به نسل شاگردان منتقل شده است. در گذشته، بسیاری از خوانندگان خراسانی، کشاورزانی بودند که هنگام کار در کشتزارها، با دل و جان آواز می‌خواندند.
اگر نگاهی به تاریخ بیندازیم، به دوره صفویه می‌رسیم. در آن زمان، ترک‌ها و کردها به دلایل سیاسی به شمال خراسان کوچ کردند. حکومت مرکزی توانایی مقابله با قوم ترکمن را نداشت و از کردها برای کنترل آنها کمک می‌گرفت. این وضعیت باعث شد مردمان این مناطق در شمال خراسان با هم درگیری پیدا کنند. نتیجه این درگیری‌ها، تأثیرپذیری موسیقی این دو قوم از یکدیگر بود؛ برای مثال ساز کردی دوزله به منطقه ترکمن‌نشین صحرا راه یافت. همچنین روش‌های نواختن دوتار و نی که در میان ترک‌ها رواج داشت، به مناطق کردنشین منتقل شد.
خراسان به عنوان یک منطقه با فرهنگ‌های گوناگون، از این همزیستی و تبادل موسیقایی میان ترک‌ها و کردها سود برد. امروزه نیز در دسته‌بندی موسیقی این منطقه، دو گونه اصلی موسیقی کرمانجی و ترکی وجود دارد.
تقسیم بندی موسیقی خراسان از نظر نواحی
موسیقی در منطقه خراسان به چهار سبک اصلی ترکی، ترکمنی، کرمانجی و فارسی تقسیم می‌شود. همانطور که پیش‌تر گفتیم، موسیقی ترکی و کرمانجی بیشتر در شمال خراسان رواج دارد و ریشه در کوچ این دو گروه به این منطقه دارد. موسیقی ترکمنی هم در شهرهایی مانند درگز، جرگلان و راز متولد شده و از نظر ویژگی‌ها بسیار به موسیقی ترکی شبیه است. اما موسیقی کردی با سه سبک دیگر تفاوت بیشتری دارد و هویت و ویژگی‌های مستقل خود را حفظ کرده است.
تقسیم‌بندی اقلیمی موسیقی خراسان
موسیقی خراسان از نظر جغرافیایی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: موسیقی مناطق جلگه‌ای و موسیقی مناطق کوهستانی. هر کدام از این مناطق سبک و ویژگی‌های خاص خود را دارند. در مناطق جلگه‌ای مانند قوچان، سازها نقش مهم‌تری در موسیقی دارند و موسیقی بیشتر بر پایه نواختن سازهاست. اما در مناطق کوه‌پایه‌ای مانند هزارمسجد، آوازخوانی بخش اصلی موسیقی را تشکیل می‌دهد و موسیقی بیشتر بر پایه خواندن است.
موسیقی آوازی
موسیقی آوازی در خراسان از داستان‌های کهن و پندآموزی مانند شاهنامه بسیار الهام می‌گیرد. این موسیقی ویژگی‌های خاصی دارد؛ از جمله جهش‌های ناگهانی در ملودی، توجه ویژه به فاصله‌های مشخص بین نتها و تکرار بخش‌های مختلف. نحوه بیان و ادای کلمات نیز در این نوع موسیقی بسیار مهم است، چون نوازندگان و خوانندگان با کمک کلام، بالا و پایین‌های ملودی و همچنین تغییرات ریتم را به زیبایی اجرا می‌کنند.
موسیقی سازی در خراسان
در موسیقی منطقه خراسان، سازهای گوناگونی نواخته می‌شوند که در ادامه به شناخته‌شده‌ترین آنها می‌پردازیم.
**دوتار:** این ساز، مهم‌ترین و اصلی‌ترین ساز در موسیقی خراسان به شمار می‌رود. دوتار در بخش‌های شمالی و جنوبی خراسان با دو تفاوت اصلی ساخته می‌شود. نخست آن که کاسهٔ دوتار در جنوب خراسان، بزرگ‌تر از کاسهٔ دوتار شمالی است. دوم این که دوتار در شمال خراسان ۱۲ پرده و در جنوب آن ۱۳ پرده دارد.
**کمانچه:** این ساز بیشتر در مناطق شمال خراسان و به ویژه در شهر قوچان رواج دارد.
**سرنا:** سرنا یک ساز بادی بسیار قدیمی با پیشینه‌ای کهن در ایران است و نوازندگان قوچانی از آن بسیار استفاده می‌کنند.
**دایره:** دایره یک ساز کوبه‌ای شبیه به دف است، با این تفاوت که معمولاً اندازه‌ای کوچک‌تر دارد و حلقه‌ها یا زنجیرهای کوچک روی آن کمتر دیده می‌شود. این ساز در این مناطق بسیار پرکاربرد است.
**نی:** نی نیز از سازهای بادی اصیل ایرانی است که در اجرای موسیقی محلی این نواحی نقش پررنگی دارد.
**قوشمه:** این ساز یک ساز بادی و کاملاً محلی است که ویژهٔ شمال خراسان است. قوشمه از دو قطعه نی که به هم متصل شده‌اند، ساخته می‌شود.
