حبیب سماعی | پدر سنتور معاصر ایران

سنتور یکی از سازهای کهن و زیبای ایرانی است که جایگاه ویژه‌ای در موسیقی سنتی ایران دارد. اگر کنجکاوید درباره تاریخچه این ساز بیشتر بدانید، نام «حبیب سماعی» را باید به خاطر بسپارید. از او به عنوان پدر سنتور امروزی ایران یاد می‌شود. شاید برایتان سوال شود چرا چنین لقبی به او داده‌اند؟
دلیلش این است که حبیب سماعی در دوران خود تنها نوازنده چیره‌دست سنتور بود. تأثیر او در گسترش و محبوبیت این ساز به قدری عمیق بود که پس از درگذشتش، سنتور برای مدتی تقریباً به فراموشی سپرده شد. سال‌ها بعد، یکی از شاگردان برجسته او به نام ابوالحسن صبا، توانست دوباره این ساز را زنده کند و به جایگاه پیشینش بازگرداند.
اگر دوست دارید بیشتر با حبیب سماعی، این استاد بزرگ سنتور آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم ادامه مطلب را دنبال کنید. در وبلاگ آرین لوتوس، علاوه بر این، زندگی‌نامه دیگر اساتید موسیقی سنتی ایران نیز در دسترس شماست.

کودکی حبیب سماعی

حبیب سماعی پسر حبیب سماع حضور بود. پدرش در دوره قاجار از نوازندگان سرشناس سنتور و تنبک به شمار می‌رفت. او از زمانی که حبیب سماعی تنها چهار سال داشت، آموزش موسیقی را به او آغاز کرد. این آموزش‌های زودهنگام باعث شد که وقتی حبیب ده ساله شد، در نواختن سنتور آنقدر مهارت پیدا کند که مورد تشویق استادان بزرگ موسیقی، مانند نایب اسدالله و آقا حسینقلی، قرار گیرد. او تحصیلات خود را نیز در مدرسه موسیقی سالار معزز به پایان رساند.

جوانی سماعی

حبیب سماعی عشق زیادی به ارتش داشت. او از جوانی به این نهاد پیوست و تا پایان عمرش در آن خدمت کرد. در کنار فعالیت نظامی، با راهنمایی ابوالحسن صبا، یادگیری سنتور را نیز آغاز کرد. او شاگردان نام‌آشنای زیادی تربیت کرد؛ اما روش آموزش او بسیار متفاوت بود. شیوه تدریس حبیب سماعی از نظم و قاعده خاصی پیروی نمی‌کرد و هر بار مبحثی جداگانه و بدون برنامه از پیش تعیین شده تدریس می‌شد. او از بیشتر شاگردانش ناراضی بود و اعتقاد داشت فقط عده کمی صبر و علاقه واقعی دارند و بقیه صرفاً دل به سنتور بسته‌اند. در میان همه، تنها چند نفر مانند قباد ظفر، مرتضی عبدالرسولی و نورعلی برومند بودند که مورد تأییدش قرار گرفتند.

حبیب سماعی در جوانی فقط به تدریس مشغول نبود. وقتی فرستنده رادیو تهران تازه شروع به کار کرد، او یکی از نخستین کسانی بود که در رادیو ساز نواخت. پس از اجرایش در رادیو، نام او بر سر زبان‌ها افتاد و میان مردم بسیار محبوب شد. بعد از مدتی، به او پیشنهاد شد تا از ارتش خارج شود و به عنوان هنرآموز سنتور در وزارت فرهنگ مشغول کار شود. سماعی در ابتدا این پیشنهاد را پذیرفت؛ اما به دلیل علاقه عمیقش به ارتش، پس از چندی از سمت هنری خود کنار کشید و دوباره به خدمت در ارتش بازگشت.

سبک خاص سنتورنوازی

حبیب سماعی به دلیل شیوه خاص و منحصربه‌فردش در نواختن سنتور، به چهره‌ای ماندگار در موسیقی ایرانی تبدیل شده است. در ادامه، برخی از ویژگی‌های سبک نوازندگی او را مرور می‌کنیم.

در دوران فعالیت هنری حبیب سماعی، موسیقی ایران تا حدی تحت تأثیر سبک‌های غربی و مدرن قرار گرفته بود. او از جمله کسانی بود که با این روند مخالف بود. برای نمونه، در آن زمان بیشتر قطعات بر پایه گام ساخته می‌شدند؛ اما حبیب همچنان از دانگ بهره می‌گرفت. همچنین، در انتخاب وزن و ریتم، از ادوار ایقاعی قدیمی استفاده می‌کرد.

مضراب‌های حبیب با مضراب‌های دیگر نوازندگان سنتور تفاوت داشت. مضراب‌های او از جوب ساده و بدون پوشش ساخته می‌شد؛ در حالی که دیگران معمولاً مضراب‌های خود را با پارچه، نمد یا چرم می‌پوشاندند. هدف حبیب از این کار، حفظ شفافیت و درخشش طبیعی صدای سنتور بود.

سماعی در اجراهایش از تزئینات فراوان و ظریفی استفاده می‌کرد. این تزئینات چنان دقیق و پیچیده بودند که ثبت کردن آن‌ها روی نت کار بسیار دشواری بود.

حبیب علاوه بر مهارت فوق‌العاده در نوازندگی، در جلب توجه تماشاگران و انجام حرکات نمایشی نیز استعداد زیادی داشت. نقل است که هیچ بیننده‌ای نمی‌توانست در طول اجرا، چشم از او بردارد.

ردیف‌های حبیب سماعی

استاد حبیب سماعی، دست‌نوشته‌ای را برای شاگرد خود، مرتضی عبدالرسولی، به یادگار گذاشت. در این یادداشت، او ردیف‌های موسیقی را به دوازده بخش تقسیم کرده بود که به شرح زیر است:

۱ـ دستگاه شور
۲ـ دستگاه سوز و گداز
۳ـ دستگاه طرز تجنیس
۴ـ دستگاه بیوتات
۵ـ دستگاه رُهاب
۶ـ دستگاه دوگاه
۷ـ دستگاه سه‌گاه
۸ـ دستگاه چهارگاه
۹ـ دستگاه همایون
۱۰ـ دستگاه ماهور
۱۱ـ دستگاه نوا
۱۲ـ دستگاه راسته پنجگاه

یکی دیگر از شاگردان او به نام طلیعه کامران، این دوازده ردیف را در کتابی با عنوان «بخش‌هایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران» گردآوری و چاپ کرد. سال‌ها بعد، ابوالحسن صبا که از دوستان و شاگردان سماعی بود، با الهام از نغمه‌ها، آوازها و گوشه‌های به‌جای‌مانده از سماعی، ردیف سنتور خود را پدید آورد. امروزه نیز بیشتر استادان موسیقی، از ردیف سنتور صبا برای آموزش به هنرجویان بهره می‌برند.

دوران ناخوش زندگی و مرگ

حبیب سماعی در زندگی خود، روزهای سخت و غم‌انگیز زیادی را پشت سر گذاشت. می‌گویند او در جوانی دل به خواننده و نوازنده‌ی سه‌تار مشهوری به نام بتول رضایی، معروف به پروانه، بست. اما پروانه بر اثر بیماری سل درگذشت و این فقدان، تأثیر عمیقی بر نوازندگی سماعی گذاشت.

سماعی بعدها ازدواج دیگری کرد؛ ولی این بار نیز مصیبت از راه رسید و فرزند کوچکش را از دست داد. این اتفاقات ناگوار، یکی پس از دیگری، روح و جسم او را فرسوده کرد. آن‌قدر که به بیماری ذات‌الریه مبتلا شد و پزشک معالجش گفته بود: سماعی یک عضو سالم در بدن ندارد و تا آن جا که ممکن بوده در حق خود دشمنی کرده ‌است.

در نهایت، حبیب سماعی که به عنوان پدر سنتور نوازی امروزی ایران شناخته می‌شود، در بیستم تیرماه ۱۳۲۵، در سن تنها ۴۱ سالگی، چشم از جهان فروبست.