ساز سوتک، یکی از ابتدایی ترین سازهای بادی
در دنیای موسیقی، انواع بسیار زیادی ساز وجود دارد. برای اینکه بتوانیم این سازها را بهتر بشناسیم، آنها را در گروههای مختلفی دستهبندی میکنیم. با وجود تنوع بالای سازها، این دستهها همه چیز را از سازهای خیلی ساده تا انواع بسیار پیشرفته در بر میگیرند. یکی از سادهترین سازها که مطمئناً در دوران بچگی با آن بازی کردهاید، سوتک است. در ادامه این نوشته در وبلاگ آرین لوتوس، بیشتر با ساز سوتک که از اولین سازهای بادی محسوب میشود، آشنا خواهید شد.
سوتک، یکی از ابتدایی ترین سازهای بادی
سازهای بادی یا همان سازهای هواصدا، دستهای از سازهای موسیقی هستند که در آنها صدا از طریق لرزش هوا به وجود میآید. این سازها معمولاً به دو گروه اصلی تقسیم میشوند: سازهای هواصدای آزاد و سازهای بادی معمولی. هر کدام از این گروهها نیز بر اساس شکل ساخت و روش تولید صدا، انواع مختلفی دارند.
ساز سوتک از کهنترین سازهای ایرانی به شمار میرود. نمونههایی شبیه به این ساز در میان آثار به جا مانده از تمدنهای باستانی مختلف در سراسر جهان پیدا شده است. به جرات میتوان گفت که این ساز، یکی از نخستین نمونهها در مسیر پیدایش و پیشرفت سازهای بادی در جهان است.
طرح و شمایل ویژه و چشمگیر این ساز، حتی برای کسانی که اطلاعات زیادی از موسیقی ندارند، بسیار جذاب و شگفتانگیز است.
ساز سوتک
سوتک یک ساز ساده است که معمولاً از جنس سفال درست میشود و توانایی تولید نتهای محدودی دارد. ساختار اصلی سوتک شامل دو بخش است: قسمتی که صدا در آن تولید میشود و بدنهٔ ساز.
روش ایجاد صدا در تمام سوتکها یکسان است: هوا از یک روزنهٔ باریک عبور کرده و به لبهای تیز برخورد میکند و در نتیجه صدا به وجود میآید.
بر روی بدنهٔ بعضی از سوتکها، چند سوراخ تعبیه شده که با باز و بسته کردن آنها میتوان صدا را تغییر داد.
نکتهٔ جالب این است که در استان کرمان نوعی خاص از سوتک وجود دارد که وقتی نوازنده در آن میدمد، صدایی شبیه قُلقُل آب و آواز دلنشین پرندگان تولید میکند. به همین خاطر به این نوع سوتکها «قلقلک» هم گفته میشود. سوتک معمولاً به عنوان یک ساز غیرتخصصی شناخته میشود و بیشتر کودکان از آن استفاده میکنند.
صدای سوتک
صدای سوتک که در زبان محلی به آن «شوتک» میگویند، با وجود قشنگ و جذاب بودنش، فقط یک اسباببازی برای سرگرمی کودکان نیست. از آن برای تقویت حس شنوایی، برقراری ارتباط و حتی در مواقع ضروری برای درخواست کمک نیز استفاده میشود.
استاد محمد شمسی، از هنرمندان باسابقه سفالگری در ساوه، از جمله کسانی است که این هنر را دوباره زنده کرده و آثاری خلق کرده که هر کدام ویژگیهای منحصربهفرد خود را دارند. سوتکهای ساختهدست او علاوه بر کاربرد اصلی، به عنوان یک اثر هنری و تندیس گلی نیز قابلستایش هستند. تاکنون ۹ اثر از این هنرمند در فهرست ملی صنایعدستی و ۲ اثرش در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
ساختمان ساز
در شهرهای مختلف ایران، انواع گوناگونی از ساز سوتک وجود دارد. همهی این سوتکها یک ویژگی مشترک دارند: مواد اولیه و بخش اصلی تولید صدا در همهی آنها یکسان است.
همهی این سازها از جنس گل ساخته میشوند و بخشی به نام «لبک» دارند. لبک یک قسمت پنجرهشکل است که در سر ساز قرار گرفته و سوراخی برای دمیدن هوا در آن وجود دارد. با دمیدن در این قسمت، صدا از سوتک تولید میشود.
سوتکها در دستهی سازهای قدیمی و ارتباطی جای میگیرند. از آنها در گذشته برای شکار، موسیقی ابتدایی، بازی بچهها، فرستادن پیام در جنگها و همچنین برای ارسال علامتهای رمزی استفاده میشده است. این ساز معمولاً از گل پخته شده، میوههای گرد، چوب، استخوان و شاخهی درختان ساخته میشود.
بیشتر سوتکها چهار سوراخ روی بدنه خود دارند و شکل ظاهری آنها میتواند بسیار متنوع باشد. برای مثال، آنها را به شکل حیوانات، پرندگان، انسانها یا شکلهای هندسی درست میکنند تا صدایی رساتر و شفافتر از ساز به گوش برسد.
اغلب سوتکها یک محفظهی هوای بسته در ته خود دارند که ممکن است کروی، تخممرغی، استوانهای یا مثلثی باشد و ارتفاع آن معمولاً بین یک تا دو سانتیمتر است. این سازها در نمونههای سادهی خود، بین یک تا چهار سوراخ دارند. امروزه پیدا کردن نمونههای اولیه و قدیمی این سوتکها در ایران کار دشواری است.
