تفاوت ساز دوتار و تنبور

سازهای دوتار و تنبور هر دو از سازهای زهی و پرطرفدار هستند که از نظر ظاهری شبیه به هم به نظر می‌رسند. این شباهت، تشخیص آن‌ها از یکدیگر را برای برخی افراد سخت می‌کند. با این حال، این دو ساز با وجود شباهت‌های ظاهری، تفاوت‌های مشخصی نیز دارند. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، به بررسی این تفاوت‌ها می‌پردازیم. اگر می‌خواهید تفاوت بین دوتار و تنبور را بهتر بشناسید، در ادامه با ما همراه باشید.

آشنایی با ساز دو تار

دوتار یک ساز سنتی ایرانی است که با کشیدن یا زخمه زدن روی سیم‌هایش صدا تولید می‌کند. همان‌طور که از اسمش مشخص است، این ساز دو سیم دارد. نوازندگان معمولاً به جای استفاده از مضراب، با ناخن‌هایشان به سیم‌ها زخمه می‌زنند.

شکل کاسهٔ دوتار شبیه به گلابی است و دسته‌ی بلندی دارد. معمولاً بین ۱۷ تا ۲۰ دستان روی دسته‌ی آن بسته می‌شود. البته در بعضی مناطق جنوب ایران، دوتارهای محلی وجود دارند که اصلاً دستان ندارند. رویه‌ی جلوی کاسه‌ی ساز از چوب ساخته شده است.

این ساز به خاطر داشتن دو سیم، دوتار نام گرفته است. این دو سیم معمولاً با فاصله‌های مختلفی نسبت به هم کوک می‌شوند.

ساختمان ساز

ساز دوتار شکلی شبیه به یک گلابه دارد و دسته‌ای بلند با دو سیم است. طول دسته‌ی آن نزدیک به ۶۰ سانتی‌متر و اندازه‌ی کل ساز حدود یک متر می‌باشد. بخش کاسه‌ی آن از چوب درخت توت ساخته می‌شود و دسته‌اش معمولاً از چوب درخت زردآلو یا گردو است. در گذشته به جای سیم از رشته‌های ابریشم برای این ساز استفاده می‌کردند.

آشنایی با ساز تنبور

تنبور که گاهی به آن تنبوره هم گفته می‌شود، یک ساز زهی است. شکل کاسهٔ آن شبیه یک گلابی نصف‌شده است و دسته‌ای بلند دارد. این ساز معمولاً بین ۱۳ تا ۱۴ پرده و ۲ یا ۳ سیم دارد.

در مجموعه آهنگ‌های موسیقی تنبور، حدود ۷۲ مقام شناخته شده است. از این تعداد، ۱۶ مقام برای مجالس و گردهمایی‌هاست و ۵۶ مقام دیگر، مربوط به مقام‌های حقانی یا کلام می‌باشد. اساس موسیقی تنبور، مانند موسیقی سنتی ایران، بر بدیهه‌نوازی و بدیهه‌سرایی استوار است.

کاسه و صفحهٔ این ساز از چوب درخت توت و دستهٔ آن از چوب درخت گردو ساخته شده است. سیم‌های آن از روی یک دستهٔ کشیده و یک کاسه عبور می‌کنند و با ضربه‌زدن انگشتان دست به صدا درمی‌آیند. نواختن این ساز با پنجهٔ دست انجام می‌شود و این ویژگی، نشان‌دهندهٔ پیوند این ساز با سازهای دیگری مانند تنبور، دوتار محلی و سه‌تار است که آنها هم با انگشت و ناخن نواخته می‌شوند.

مقایسه ظاهری و تفاوت ساز دوتار و تنبور

دوتار و تنبور هر دو کاسه‌ای شبیه به گلابی دارند که از چوب درخت توت ساخته شده‌است. دسته‌ی هر دو ساز نیز بلند است و معمولاً از چوب گردو یا زردآلو درست می‌شود. طول دسته‌ی دوتار تقریباً ۶۰ سانتیمتر است و اندازه‌ی کل ساز به حدود یک متر می‌رسد. روی دسته‌ی دوتار بین ۱۷ تا ۲۰ دستان بسته می‌شود، البته در بعضی از مناطق جنوب ایران دوتارهایی هم دیده می‌شوند که بدون دستان هستند.

دوتار دو سیم دارد، در حالی که تنبور سه سیم دارد. گفته می‌شود که در گذشته به جای سیم‌های فلزی از ابریشم برای این سازها استفاده می‌کردند و بعدها سیم فلزی جای آن را گرفت. طول تنبور معمولاً بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر است و سیم‌های آن شامل یک سیم واخوان و دو سیم اصلی می‌شود. دوتار دو گوشی دارد، اما تنبور سه گوشی. هر دو ساز دارای بخش‌های دیگری مثل سیم‌گیر، خرک و شیطانک نیز هستند.

بررسی نحوه نواختن

ساز دوتار را معمولاً مانند تنبور با مضراب نمینوازند، بلکه با ناخن به سیمهای آن ضربه میزنند. روش نواختن دوتار در مناطق گوناگون، تفاوتهایی دارد؛ اما در بیشتر جاها با استفاده از انگشت اشاره و انگشت شست این کار انجام میشود. در مقابل، برای نواختن تنبور از چهار انگشت دست راست استفاده میکنند و معمولاً انگشت شست در این کار دخالتی ندارد.

کوک کردن دوتار و تنبور

دوتار را معمولاً با فاصله‌ای معادل چهار یا پنج نت کوک می‌کنند. البته نحوه کوک این ساز در نواحی مختلف، متفاوت است. به طور مثال، در مناطق ترکمن‌نشین، کتول، شرق مازندران و همچنین بخش‌های شرقی و شمالی خراسان، سیم اول روی نت «لا» و سیم دوم روی نت «می» تنظیم می‌شود.

تنبور نیز به شیوه‌های گوناگونی کوک می‌شود. دو سیم اول این ساز که به آنها «سیم دو» گفته می‌شود، معمولاً بر اساس نت «لا» دیاپازون کوک می‌شوند. سیم سوم نیز که به نام‌های «سیم سل» یا «سیم اخوان» شناخته می‌شود، با فاصله‌ای چهارم یا پنجم پایین‌تر از سیم دو تنظیم می‌گردد.

از میان سرشناسترین نوازندگان دوتار می‌توان به حاج قربان سلیمانی (که تصویرش در بالا دیده می‌شود)، استاد غلامعلی پورعطایی و حاج عثمان محمد پرست اشاره کرد.

همچنین از نوازندگان مطرح تنبور نیز می‌توان سید خلیل عالی‌نژاد و درویش امیر حیاتی را نام برد.