دلیل شباهت ربنای استاد شجریان و آواز ام کلثوم
ربنای استاد محمدرضا شجریان پیوندی ناگسستنی با ماه مبارک رمضان دارد. با آغاز این ماه، مردم ایران به یاد این قطعهٔ ماندگار میافتند و در هنگام افطار یا دیگر لحظات، به صدای آن گوش میدهند. اخیراً بحثهایی دربارهٔ شباهتهای ربنای استاد شجریان با آوازخوانی امکلثوم، خوانندهٔ نامدار عرب، مطرح شده است. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، این موضوع را بررسی میکنیم.
ربنای استاد شجریان
ربنای استاد شجریان برگزیدهای از چهار آیه از سورههای آلعمران، مؤمنون، کهف و بقره است. به جز آیه نخست، بقیه آیات نیز به صورت کامل خوانده نمیشوند. این آیات از نظر معنا به هم پیوستهاند و همگی سخن انسان با پروردگار است که در آن آمرزش، مهربانی، رحمت و شکیبایی درخواست میشود.
ربنا یکی از کارهای محمدرضا شجریان است که چهار دعای قرآنی را در بر میگیرد و همه با کلمه «ربنا» شروع میشوند. این اثر در تیرماه سال ۱۳۵۸ ضبط شد و برای سی سال، بخشی ثابت از برنامههای رادیو و تلویزیون ایران بود.
تلاشهای زیادی صورت گرفت تا ممنوعیت پخش ربنای شجریان را به مسائل سیاسی مرتبط کنند. سالهاست که پخش این اثر از تلویزیون متوقف شده است. با وجود خاطرات فراوان مردم از ربنا و درخواستهای مکرر افراد مختلف در آستانه ماه رمضان برای پخش آن با صدای استاد، تلویزیون بر تصمیم خود پایدار مانده است.
محمدرضا شجریان گفته است: ربنا متعلق به من هم نیست. متعلق به مردم است. بخشی از زندگی و احساسات مردم شده و هیچکس حق ندارد آن را از ایشان بگیرد. من که پدیدآورنده این اثر هستم نیز میگویم که مال مردم است. من هرگز ربنا را از مردم دریغ نکردهام.
متأسفانه پس از سال ۱۳۸۸، مردم از شنیدن صدای روحبخش ربنای استاد شجریان، هنرمند نامآور ایران و جهان اسلام، از رسانه ملی محروم شدند.
علت شباهت بخشی از ربنای شجریان با آواز ام کلثوم
آوا مشکاتیان، که نوه استاد محمدرضا شجریان و فرزند پرویز مشکاتیان است، در صفحه اینستاگرام خود توضیحاتی درباره قطعه «ربنا» ارائه کرد. او به این موضوع که برخی میگویند این اثر از آواز امکلثوم، خواننده نامدار مصری کپی شده، پاسخ داد و همچنین درباره پخش نشدن این اثر از تلویزیون سخن گفت. مشکاتیان در پست خود نوشت:
“دوست داشتم چند خطی درباره «ربنا» بنویسم. نه اینکه مطلب جدیدی باشد، بلکه شاید از این طریق کسانی که این نکات را ندیدهاند، آن را بخوانند.
این روزها دوباره بعضی افراد ویدیوی قدیمی بانوی بزرگ موسیقی عرب، امکلثوم (که از خوانندگان محبوب پدربزرگم هم بود) را منتشر میکنند تا بگویند بخشی از «ربنا» از آن اجرا کپی شده است! در حالی که اهل موسیقی میدانند همانطور که موسیقی ایرانی بر اساس دستگاهها و مقامهاست، تلاوت قرآن کریم نیز هفت مقام اصلی دارد
{ صبا – نهاوند- عجم- بیات- سه گاه- حجاز و رَست(راست) }
و همچنین لحنها و گوشههای بسیار زیادی. اشتراکات این مقامها و لحنها که از اصول اجرا هستند، باعث تکرار و شباهتهایی میشود، نه اینکه کپی باشد!
من اطلاعات زیادی درباره قرائت قرآن ندارم، اما مطالعه کردهام و کمی میدانم؛ «ربنا» در مقامهای رَست (همان راست) و عَجَم اجرا شده و بخشی که آن بانوی بزرگ، امکلثوم، در آن ویدیو میخوانند نیز در مقام عجم است.
در پایان، بخشی از توضیحاتی که در ویکیپدیا درباره اجرای «ربنا» آمده را به این نوشته اضافه میکنم: محمدرضا شجریان «ربنا» را در دستگاه سهگاه خوانده و با مرکبخوانی (مدولاسیون یا راهگردانی) سری به دستگاهها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز افشاری و گوشه عراق (صبا) میزند و سپس به سهگاه بازمیگردد.”
