آشنایی با موسیقی مازندرانی
ایران سرزمینی است با فرهنگها و قومیتهای گوناگون که در کنار هم زندگی میکنند. این تنوع فرهنگی باعث شده تا موسیقی در ایران نیز بسیار رنگارنگ و متنوع باشد. یکی از گونههای زیبا و دلنشین موسیقی در ایران، متعلق به منطقه مازندران است. در این نوشته از وبلاگ آرین لوتوس، شما را بیشتر با موسیقی مازندرانی آشنا میکنیم.
موسیقی مازندرانی
موسیقی مازندران، درست مانند دیگر موسیقیهای محلی ایران، با زندگی روزمره مردم پیوندی ناگسستنی دارد. این موسیقی در شالیزارها، میان جنگلها، کنار دریا، در جشنهای شاد و مراسم سوگواری و حتی در آیینهای مذهبی حضوری پررنگ دارد. پس از انقلاب، این هنر رشد چشمگیری کرد و جایگاه ویژهای در دل مردم و هنرمندان پیدا کرد.
این موسیقی در محدوده جغرافیایی وسیعی از دشتهای شمالی کوههای البرز تا سواحل جنوبی دریای خزر رواج دارد. از زمینهای کتول و گرگان در شرق که ترکمننشین نیستند، تا دو سوی نشتارود در غرب مازندران، همه با این موسیقی آشنا هستند و همین گستردگی، باعث تنوع و گوناگونی آن شده است.
موسیقی مازندران در دو قالب آوازی و سازی اجرا میشود. این موسیقی با موسیقی گیلکی در غرب و موسیقی خراسانی در شرق ارتباط و شباهتهایی دارد. همچنین در سالهای اخیر، موسیقی پاپ نیز در میان مردم مازندران طرفداران زیادی پیدا کردهاست.
اشکال موسیقی
موسیقی قدیمی مازندران به دو شکل اصلی اجرا میشود.
نوع اول همراه با خواندن و کلام است و نوع دوم تنها با ساز و بدون آواز نواخته میشود.
موسیقی آوازی
موسیقی آوازی مازندران را میتوان به سه گروه اصلی تقسیم کرد: عاشقانه، پهلوانی و مذهبی.
۱ – عاشقانه: آوازهایی مانند امیری، نجما و طالبا در همهجای مازندران، کتولی در بخش شرقی و ولگهسری در بخش غربی آن، در دستهٔ آوازهای عاشقانه جای میگیرند. درونمایهٔ این آوازها عشق است؛ چه عشق به معشوق و چه دلبستگی به طبیعت، حیوانات و سرزمین.
۲ – پهلوانی: از سرودههای پهلوانی پرکاربرد در این منطقه، «سوت» یا «سورت» است که بیشتر آنها پیشینهای از دوره قاجار به بعد دارند.
۳ – مذهبی: موسیقی آیینی مازندرانی شامل خواندنهای ویژه نوروز، نواجش، موری، چاووشخوانی، تعزیه و مواردی از این دست میشود.
علاوه بر اینها، گونههای آوازی نزدیک به مقام و ریزمقامهایی مانند کیجاجانها و لالاییها، بخش کلی موسیقی آوازی این خطه را کامل میکنند.
دسته بندی
موسیقی این منطقه را در چهار گروه اصلی دستهبندی میکنند. این گروهها اگرچه نقاط مشترکی با هم دارند، اما هر کدام مشخصات و ویژگیهای منحصر به فرد خود را حفظ کردهاند:
موسیقی بومی و اصیل تبری (که در نواحی کوهستانی و دشتهای مرکزی مازندران رواج دارد)؛ موسیقی گُداری (که مرکز آن منطقه قنبرآباد در شهرستان بهشهر است)؛ موسیقی خنیایی شرق مازندران (در دشتهای شرقی استان، از محدوده کُردکوی در استان گلستان تا منطقه میاندورود در ساری)؛ و در نهایت موسیقی غرب مازندران (که از اطراف رودخانه چالوس تا نواحی اطراف رود نشتا و همچنین موسیقی منطقه کجور را شامل میشود).
موسیقی مرکز مازندران
موسیقی بخشهای مرکزی استان، که تقریباً ریشه و منشأ اصلی همه آهنگها و نواهای چهار منطقهای است که به زبان تبری صحبت میکنند، در همه مناطق کوهستانی و دشتی از هزارجریب تا شرق رودخانه چالوس شنیده میشود. این موسیقی از یک سو بر دو مقام آوازی مهم این منطقه، یعنی امیری (تبری) و کتولی، و از سوی دیگر بر اساس قطعات سازی و آهنگهای چوپانی استوار است. مقامهای امیری و کتولی به مرور زمان وارد موسیقی سازی نیز شدهاند و بر پرباری و غنای آن افزودهاند.
موسیقی گُداری
گُدارها که در نوشتههای تاریخی و گفتههای مردم مازندران با نامهایی مانند گُدَر، گودار، چوله و خیکِش شناخته میشوند، خود را چوله صدا میزنند. آنها گروهی از نوازندگان و آوازخوانان هستند که در گذشتهای نامشخص از هندوستان کوچانده شدهاند. تاریخ دقیق و چگونگی این کوچ روشن نیست، اما منابع موجود در سه نکته با هم توافق دارند: ریشه هندی دارند، به اجبار کوچ داده شدهاند و پیشه اصلیشان خنیاگری و موسیقی است. گدارها یک گروه کوچک و غیررسمی از کولیها هستند که اکنون به زبان و فرهنگ مردم مازندران عادت کردهاند و بیشتر در روستاها و محلههای میان بهشهر و گرگان زندگی میکنند.
موسیقی شرق مازندران
موسیقی بخش شرقی مازندران از نواحی شرقی شهر ساری تا نزدیکی شهر کُردکوی (که در استان گلستان قرار دارد) گسترده شده است. این موسیقی بر پایهی داستانها و منظومههای آوازی شکل گرفته و گاهی نیز از موسیقی ترکمنی و خراسانی تاثیر پذیرفته است. سازهای اصلی در اجرای این موسیقی، دوتار و کمانچه و آواز هستند و برخلاف مناطق مرکزی مازندران، در این نواحی از سازهایی مانند لَلِهوا، دِسَرکوتِن و سرنا استفاده نمیشود.
دوتار منطقه شرق مازندران (که مرکز آن بهشهر است) در مقایسه با دوتارهای دیگر مناطق ایران، دستانهای کمتری دارد (حداکثر هشت پرده) و روش نواختن آن سادهتر است. این ساز بیشتر نقش همراهیکننده را برای مقامها، آوازها و ریزمقامهای محلی این منطقه ایفا میکند. دوتارنوازان و خوانندگان محلی گُدار، نقش بسیار مهمی در پاسداری و اجرای موسیقی این ناحیه دارند.
موسیقی غرب مازندران
موسیقی بخش غربی مازندران، مجموعهای از آوازها و نواهایی است که از شرق شهر نوشهر آغاز شده و تا غرب شهر تنکابن گسترده شده است. این موسیقی، مانند دیگر موسیقیهای مناطق مرزی، تحت تأثیر دو فرهنگ مازندرانی و گیلانی قرار دارد و در حالتها و ریتمهای مختلف سازی و آوازی، ترکیبی از موسیقی مناطق تبری، گیلکی، دیلمانی، اشکوری و طالقانی را نشان میدهد. هرچه از غرب این ناحیه به سمت شرق حرکت کنیم، نقش موسیقی تبری پررنگتر میشود و در مناطق غربی، تأثیر موسیقی شرق گیلان (بیهپیش) بیشتر به چشم میخورد. در این گستره جغرافیایی، هیچ نشانهای از موسیقی گُداری و مناطق شرقی مازندران دیده نمیشود.
